Gonzalo Trasbach. Un día na piscina, unha veciña de Cespón que estivera vivindo moito anos fóra recoñeceume e logo dunha conversa preguntoume que carreira estudara en Compostela. Díxenlle que Filosofía. E entón ela riuse. Non me pareceu mal. Fíxome lembrar a anécdota, creo que de Tales, cando se meteu nunha charca sen decatarse porque camiñaba abstraído nas súas meditacións, mentres a súa criada se esmendrellaba. Ademais este non é un motivo para anoxarse, e menos indignarse, tal como lle diría o mestre don Juan ao seu alumno, Carlos Castaneda (1925-1998). Por certo, neste ano que agoniza, cumpriuse o 50 aniversario de Las enseñanzas de don Juan, o mítico libro de Castaneda que exerceu unha potente fascinaciónsobre xeracións enteiras de lectores e que se editou por vez primeira en 1968 en inglés pola University of California Press. En España non viu a luz ata 1974.

Aínda que a obra, na que se relatan as ensinanzas que don Juan Matus, un indio bruxo do norte de México, lle imparte ao escritor aficando nos Ánxeles, foi acollida cun enorme entusiasmo no ámbito da contracultura e psicodelia daquela época, o certo é que contén un serio e rigoroso fondo filosófico, en contra dos que pensan que é só un manual para introducirse no mundo da bruxería e de experimentación coas substancias alucinóxenas.

En tal sentido, habería que facer algunhas puntualizacións. Historicamente falando, os estoicos, cínicos e epicúreos, entre outros, fundaron escolas para vivir a filosofía, para vivila en común e aprender xuntos o que importa: como habitar o presente, como prepararse para ser vello, para a morte, como refinar unha percepción non unitaria do mundo, como escapar dun mesmo e prestar atención ao “outro”. É dicir, constituíron laboratorios de pensamento, espazos experimentais de formas de vida, lugares de experiencia. Neste senso, o título La filosofía como forma de vida, do francés Pierre Hadot, encaixa ben neste contexto, mesmo aínda que fale de exercicios espirituais, non no sentido relixioso que nós lembramos, senón entendendo a filosofía como práctica, non como especulación nin como a construción dun sistema teórico: como transformación dun mesmo mediante a discusión, a meditación, a contemplación, o retiro ou exame de conciencia.

Pero volvamos a don Juan. Que lle ensina este bruxo mexicano a Carlos Castaneda? O camiño para ser un “guerreiro”, a longa experiencia de aprendizaxe para chegar a ser un “home de coñecemento”. O duro traballo que hai que realizar para non ceder ou non caer derrotado diante dos inimigos (medo, claridade, poder e vellez) que se vai atopar durante o interminábel proceso de aprendizaxe. É dicir: aprendizaxe para “levar unha vida impecable”, unha vida vivida deliberadamente. A filosofía como experiencia foxe das facultades e das acedemias para reaparecer no traballo de campo do “bruxo”.

A sabedoría de don Juan reafírmase como vitalista fronte ao discursivo. Amosa regras de conduta para levar unha vida forte e clara no medio dunha realidade que nos debilita, nos dispersa, que nos atorda. Un “guerreiro”, segundo don Juan, non é un soldado en ningunha guerra, senón alguén que pelexa a cada momento en cada xesto por manterse impecable diante das forzas que queren arruinar calquera exercicio de autonomía, atención, percepción ou sentido. O primeiro desafío que se lle formula a un “guerreiro” é aprender a “parar o mundo e ver”. O mundo, explícalle don Juan a un perplexo Castaneda, só é <unha descrición que nos contamos uns aos outros desde que nacemos ata que morremos. Os que se pegan á versión normal da realidade convértense en xente común. Esta versión tórnase sólida coma una roca: “as cousas son así”>.

O “guerreiro” ten que cambiar a súa idea do mundo, darse a si mesmo outra percepción, aprender unha nova descrición das cousas. Castaneda respóndelle que ten un medo atroz a “perderse” se deixa de contarse o relato establecido. Don Juan é un mestre tenro, pero tamén despiedado. Castiga o aprendiz con trucos de maxia e humor, burlándose da torpe fidelidade de Castaneda cara ao que só é unha “versión” da realidade: a risa como una exercicio espiritual. Non só o mundo é unha descrición que nós facemos: <Nós tamén o somos. Presupoñémonos, dámonos por feitos e confirmámonos uns aos outros>. As nosas vidas vólvense “demasiado certas”: “é que eu son así”, “é que tal é así”. Deste xeito, escorremos o mundo coma un trapo, “afogamos” as nosas relacións e “aburrímonos” mortalmente.

Nesta mesma dirección, seguindo a don Juan, buscamos constantemente recoñecemento, pero neste movemento quedamos <prisioneiros dos ollos dos demais>.  Pois ese -gústame- só se nos dá ao prezo de colocarnos nun compartimento identitario no que quedamos fixados para sempre. Dende este punto de vista, a fama, o aprecio, é a cadea máis severa. A busca de aplauso, aprobación, esíxenos unha constante repetición e esta subxección debilítanos. Por isto, don Juan invita a Castaneda a “borrar a súa historia persoal”. Neste punto dille: <Deste modo ninguén te amarra cos seus pensamentos>. E logo recoméndalle non supoñer ou idealizar os outros, non deixarse presupoñer nin idealizar. Non dar por feitos os que nos rodean, nin darnos por feitos. Manterse alerta a estar sempre disposto a renovar a mirada sobre os outros cando sexa necesario. O “guerreiro” é aquel que sabe manterse <libre, fluído e imprevisible. Non se aferra á seguridade dunha identidade>.

As ensinanzas de don Juan lémbrannos que vivimos coma se a morte non estivese sempre aí. Por un lado, o noso desexo de inmortalidade tradúcese na idea de que a “vida boa” pasa por acumular cousas e experiencias: relacións, proxectos, viaxes. Non queremos perdernos nada. Non temos tempo para pararnos. Sempre correndo sen chegar a ningún lugar. Vivimos abrazados á trampa da liberdade como “abano de infinitas posibilidades”. Doutro, vivir coma inmortais lévanos a sobrevalorar as situacións: sempre temos tempo para rectificar, para cancelar as consecuencias dos nosos actos. Isto é: amamos a tecnoloxía da covardía. Considerar cada acto coma a última batalla sobre a terra, esa é a tarefa que temos por diante. Como di don Juan: <Sempre lle podemos pedir consello á morte. Ela está ao noso lado toda a vida>.