Alejandro Sawa, un proscrito

Alejandro_Sawa,_Don_Quijote,_14_de_febrero_de_1902,_D._Hermógenes_(cropped)César Alen. A óptica dominante para a avaliación en calquera faceta da vida, fundaméntase na dualidade éxito/fracaso. Este enfoque xera inevitables xuízos de valor, a formación de ideas preconcibidas e de etiquetas, que a longo prazo conforman os estereotipos. Baixo esta premisa a maior parte da poboación queda irremisiblemente descartada, relegada e esquecida. Ese podería ser perfectamente o caso de Alejandro Sawa, aínda que nesta ocasión, lonxe de ser un inconveniente cecais lle favorecera, porque este ostracismo completa á perfección o seu historial maldito, a súa carreira de bohemio irredutible, a consumación da súa propia lenda.

Alejandro Sawa naceu en Sevilla en 1862, procedente dunha familia de comerciantes de orixe grega. Os seus primeiros conatos anticlericais mostrounos a moi temperá idade, abandonando o seminario no que estudaba de forma abrupta. Cursou dereito en Granada e a continuación trasladouse a Madrid, época que transcorreu sen maior transcendencia. Foi na súa etapa no borrascoso e vangardista París onde operou a súa gran transformación. Colocouse na editorial Garnier, onde traduciu aos irmáns Goncourt, recompilou unha antoloxía de poesía española e colaborou nunha inacabable enciclopedia. Pero a súa verdadeira e produtiva experiencia tivo lugar nos bares parisienses, frecuentando á bohemia da época, entre os que se atopaban Alphonse Daudet, Théphile Gautier, Leconte de Lisle e o gran Paul Verlaine, co que estableceu unha afectuosa amizade. O seu espírito rebelde atopou unha enorme fonte de inspiración no parnasianismo e o simbolismo, movementos que se opoñían ao estilo literario dominante en España. Tras sete anos volveu con esta bagaxe cultural, ademais dunha muller e unha filla.

Unha vez en Madrid deu renda solta ás súas mordacidade, ao seu atrevemento, á súa inspiración, o seu pensamento de corte anarquista e a fera oposición ao réxime establecido: “Fai falta, pois, queridos amigos, para que a revolución sexa popular, que sexa social”. Para sustentarse escribiu artigos en diversas publicacións da época como: Madrid cómico, Don Quixote, Germinal, O País ou o Heraldo de Madrid. Neles debullou con prosa ferinte, directa e provocadora, contidos sociais e comprometidos, arremetendo contra a restauración Borbónica. Por suposto a súa desvergoña, as súas invectivas contra o goberno e a cultura establecida, afastárono dos círculos de influencia e foi perdendo unha a unha as súas prerrogativas, a súa maneira de gañarse o pan.

71aSk7lCd4LIso non impediu que seguise coa súa vida desenfreada, salvaxe, o rei dos bohemios, o prototipo a seguir polos mozos alternativos, a vangarda da xeración do 98. O seu estilo sorprendía e admiraba a moitos intelectuais, fíxose eco das novas tendencias literarias francesas e difundías con moito entusiasmo. Sawa non pasaba desapercibido, nin polo seu aspecto (gastaba unha longa melena con raia ao medio e unha afiada barba quixotesca), nin polas súas aditamentos como o seu bastón, un can de gran tamaño que o acompañaba a todas partes e a pipa que lle regalara Verlaine, da que presumía a miúdo, como proba da súa amizade co escritor francés. A noite era o seu territorio natural, percorría todos os faladoiros, rodeado dos seus amigos, que o escoitaban estupefactos. Xerou unha fulgurante lenda, creando o seu propio personaxe. As súas correrías etílicas non tiveron parangón, a súa inspiración parecía non ter fin.

Neste tempo escribiu varias novelas sen apenas éxito comercial como: Declaración dun vencido, a muller de todo o mundo, Crime legal ou Criadeiro de curas. Na súa literatura achegou unha visión nova, desafiante, atreveuse como ningún outro a afrontar temas ata entón vetados como a prostitución, o anticlericalismo, o erotismo, a independencia da muller ou o aborto, trazos ocultos dunha sociedade pétrea e vetusta. Por primeira vez as accións transcorrían nos baixos fondos e os protagonistas eran os desherdados, os perdedores, os antiheroes. Definíase como “proletariado artístico”, para opoñerse á correntes elitistas e predominantes dun realismo anquilosado. A súa obra inscríbese no naturalismo, ao que levou ao extremo achegándose ao decadentismo finisecular.

Con todo, algo de inxusto hai no seu devir, un esquecemento vergonzante, de novo cúmprese á perfección a formulación dual, a división en bos e malos, triunfadores e fracasados, e a historia estigmatiza case sempre aos rebeldes, aos valentes e consecuentes coas súas ideas, os seus principios e crenzas. Inxusto e triste foi por exemplo, o abandono de Rubén Darío, ao que introducira na sociedade española cando aínda era un descoñecido e para o que fixo de negro en multitude de ocasións. sawadddSawa reflicte esta decepción nunha apesadumbrada carta: “Querido Rubén: O meu pai está a expirar. Figúrache a miña situación, agravada aínda, por indicibles dificultades económicas. Ven na miña axuda”, á que Darío fixo caso omiso. A esas inxustizas refírome, á mezquindad, o desagradecido distanciamento, ao cruel abandono, ou as cancelacións das súas colaboracións en prensa por parte de directores coniventes co poder, que non toleraban as súas duras críticas ao sistema. Pero Sawa non se deixaba amedrentar por esa animosidade, non cedía nadiña de terreo.

A súa irresistible personalidade, o seu talante e cultura xeraron admiración ata o punto de que foron varios os autores que literaturizaron a súa vida como o mesmísimo Valle Inclán que o transformou no protagonista da súa obra Luces de Bohemia, Max Estrella, porque esa é a inevitable conclusión á que chegan a maioría dos estudosos de Sawa, como o hispanista Jean-Claude Mbarga quen di respecto diso: “Valle-Inclán non se contenta con proxectar uns trazos da vida e da morte de Sawa en Max Estrella, senón que se serve tamén dalgúns trazos do seu pensamento”. Hai que engadir toda a caracterización como a cegueira que sufriu na súa derradeira etapa, a súa indumentaria, o seu can, o seu indomable e destrutiva forma de vivir. Tamén Baroja incluíuno na Árbore da ciencia. Eduardo Zamacois escribiu varios opúsculos e Antonio Machado dedicoulle un poema á súa morte.

Na súa última etapa consumiu a vida con voracidade, embriagado e aluado, nunha fuxida desesperada cara a ningunha parte, como parte dun determinismo fatídico, característica do naturalismo auspiciado por Zola. A bebida dáballe o alento necesario para contar historias e fantasiar, para proclamar as súas ideas revolucionarias, a súa visión da literatura. Porque a literatura era a súa vida, vivía nunha fantasía literaria constante, cun admirable tesón persistía nas letras. Esas correrías están perfectamente reflectidas en Luces de Bohemia, na escena XII, na que Max acompañado do seu inseparable amigo don Latino percorren as rúas de Madrid, ata acabar no canellón do gato (Rúa Álvarez Gato, perpendicular con Núñez de Arce), moi preto da Porta do Sol, onde vían os seus rostros distorsionados nos espellos deformadores, entón todo convertíase nunha gran metáfora, no perfecto “esperpento”, un esperpento elevado a categoría literaria por o gran dramaturgo galego. El mesmo recoñecía noutra carta o seu estado lastimeiro: “Eu son un Edipo abandonado en metade dun camiño calquera que non conduce a ningunha parte. Logo estou moi enfermo de todo”.

A pesar das circunstancias mantivo o seu porte aristocrático, a súa actitude señorial, conformaba a estampa do perfecto bohemio, e os novos aspirantes a escritores seguíano cunha fiel admiración. 41oYFk-RBVL._SX266_BO1,204,203,200_A súa lenda acrecentábase, mentres a súa vida minguaba, liquidábase nun goteo lento e implacable. Os problemas económicos aburábano, apenas tiña para manter á súa familia, ese pesadume e outras de orde moral xeráronlle unha nostalxia agonizante, ata sumilo na absoluta tolemia. Así foi como morreu o 3 de marzo de 1909, na súa lúgubre bufarda da Rúa do Conde Duque. Pero aínda na morte habería de sufrir un último contratempo, máis materia para o mito que alimentou o estigma de maldito. Cando o operario da funerario cravou o cadaleito, un dos cravos alcanzoulle a tempa e produciulle unha ferida da que brotou un fío de sangue. Os seus amigos de correrías rodearon a caixa e tentaron ver naquel acontecemento un sinal, algo transcendente, sospeitaban un ataque de catalepsia, e non querían que llo levasen, o espectáculo foi patético, baixo a incrédula mirada da súa muller e da súa filla.

No capítulo da anécdotas que quedaron nunha neblinosa veracidade, contábase que Víctor Hugo déralle un bico na fronte, por iso decidira non lavarse a cara máis. Un día antes de regresar a España decidiu visitar ao seu querido amigo Verlaine, ao que atopou no seu leito de morte, un cadro sórdido e doloroso, que interpretou como unha atroz premonición. Tamén contaban os seus correlixionarios que se paraba debaixo dun farol da Porta do Sol en plena madrugada e declamaba os seus pensamentos e lanzaba diatribas na praza desanxelada. Por sorte quédanos o consolo da literatura, onde se borran as difusas liñas do probable e véncese á realidade. Valle-Inclán redime dalgunha maneira a turbia e apesarada sombra de Sawa. A literatura obra o milagre e Alejandro Sawa vive para sempre a través de Max Estrella.

4 comentarios en “Alejandro Sawa, un proscrito

  1. Prezado César: Non podo senón, despois da túa investigación sobre este gran descoñecido que foi Alejandro Sawa, o darche as grazas por o traeres á luz. É unha mágoa que autores de tanto talento sexan esquecidos. Foi por iso que, decontando fun na busca del, do personaxe e do autor. E atopei, para a miña sorpresa, na obra “Iluminaciones en la sombra” de Sawa, un prólogo de Rubén Darío. Nel -polo visto a petición da viúva do bohemio-, conta os favores que recibiu o poeta nicaragüense de quen era amigo de “Verlaine, de Moréas, e doutros deuses”, e mesmo a anécdota do bico de Victor Hugo. O mesquiño Rubén Darío fai unha loa daquel que despois deixou de lado e non acudiu na súa axuda (semella que os verdadeiros amigos descóbrense cando lle tocas a carteira). E refírese a Sawa como “impregnado de literatura”. “Fixo da súa Arte a súa relixión e o seu fin”. “Amaba o excelente escritor a Beleza, a Nobleza. a Bondade, todas as sagradas cualidades maiúsculas.” Nobleza e Bondade das que ao parecer carecía quen presumía de ser o seu (miserable) amigo. Grazas de novo, César.

    1. Canto me alegro de ter suscitado ese interese por o noso autor. Escribo este tipo de artículos porque a min como lector e o que me gusta ler. A verdade e que ten unha vida apasionante. Desgraciadamente foi esquecido por casi todo o mundo, agás os literatos de verdade. E iso para min conta. Cando un escritor decide literaturizar a vida de alguén ten que ser por algo moi especial. Bueno, gracias Fidel polo teu comentario. Agora estou preparando unha nova entrega sobre unha escritora con unha vida fascinante. Ata pronto. Saúdos.

  2. Pues, como diría Valle-Inclán: “Contro” con tu entrada, Cesar. Has referido tan ejemplarmente la genuina personalidad de Alejandro Sawa, esa a la que jamás acceden las personas mediocres, que me has dejado con un nudo en la garganta.
    Por la tarde volveré a “recuncar”. Gracias
    Cariñosos saludos desde Palmeira.

    1. Alégrome de che gustara. A verdade e que fixen un arduo traballo de investigación. A min tamén me fascinou a sua personalidade e a sua vida en xeral.
      Saúdos.

Deixa una resposta a Fidel Vidal Cancelar a resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *