Fidel Vidal. Ninguén está libre de prexuízos, maiormente quen viviu nunha época escura -mesmo en tempos de (in)certa claridade- e non ser quen de coñecer un escritor como Manuel Azaña, supón unha lamentable carencia e unha dupla inxustiza. Foi Premio Nacional de Literatura por Vida de don Juan Valera, e a primeira publicación da novela O xardín dos frades –obra que admirada Pedro Salinas-,apareceu por entregas na revista La Plumaen 1921. Facendo alarde dun léxico depurado e, segundo Ignacio Garmendia, cunha “sintaxe impecable”, describe a experiencia dun adolescente nun internado relixioso –os “agustinos de El Escorial”- na que, ademais de tomar conciencia de si mesmo –“Comecei a saír de min mesmo, e tal é a débeda máis grave que teño con El Escorial”-, e de se enfrontar a esa realidade, “denuncia a educación disciplinada e ancorada no pasado”.“Nos Escolapios pegaban con vara; nonoso, quen máis, atrapaba media ducia de correadas”.

Abonda en descricións da flora do xardín e da contorna. “Abraioume a paisaxe. A obra humana, o mosteiro, quedaba aparte, inintelixible, non sei se diga hostil”. O pase polo colexio -que lle deixará “un sabor a cinza”-, supón a “suspensión temporal da vida propia”, debido “máis que nada ao sobresemento na cultura da intelixencia”. Así “Carlos Arniches suplía a Racine, e nel aprenderon refutar a Kant, a Hegel, a Compte, “e a tantos outros”. As preferencias dos mestres ían por camiños ben distintos. “O máis prosma en castelán, ese raposeiro Gracián, baturro xesuíta, tolo de vaidade porque ten talento ¡caso inaudito!, que suscitao propósito de se facer valer na vida sobre expedientes de astucia”. “Só é orixinal a emoción poética, pena de non existir”.

Antes de aprender a diferencia de clases, “pareciamos iguais na escola. Que cambios de rumbo despois!”. Misas, rosarios, confesións, a alma en pecado, os xexúns, as vixilias, as comuñóns, e é por iso que unha criatura visitada pola gracia “non podía menos que desexar morrer nese intre”. Como zafarse, ese era o reto. “A intelixencia, escrava; as paixóns, segadas en verde; observante, por prudencia humana: tal foi a miña arte. Aceptar o credo por molicie sabíame a corrupción”. E o amor á vida, segundo Azaña, “medra en forza e nobreza coa madurez do espírito”.

Non podo esquecer, por razóns de paisanaxe, o parágrafo dedicado ao pianista, un compañeiro galego, “un estudante pontevedrés, retranqueiro, sentimental, cacique dun grupo de colexiais, aos que acertou inocular a morriña galaica. Moitas tardes do curso, acabadas as clases, daba pábulo á súa mansa tristeza arrancando ao piano hora tras hora muiñeiras e alboradas. Tres ou catro dos seus colegas asistíamos ao rito. A música lánguida e o acento queixoso das cancións, que eran como uns lamentos e uns ais, metíannos o corazón nun puño”.