X. Ricardo Losada. Só levo vinte páxinas lidas e xa teño ganas de escribir este artigo. O libro titúlase Helgoland, o nome da illa do Mar do Norte onde Werner Heisenberg descubriu a idea clave que fixo posible a mecánica cuántica e todos os enormes descubrimentos que nos trouxo no século XX e que nos traerá no século XXI. O autor é un vello coñecido meu, Carlo Rovelli, un físico teórico italiano cun enorme prestixio, tanto no ámbito da ciencia como no da divulgación. Non vou facer, por suposto, unha valoración do libro, pero si quero comentar algúns aspectos que xa me fascinaron desde o principio.
O primeiro, a dedicatoria: A Ted Newman, que me fixo comprender que eu non comprendía a mecánica cuántica. Marabillosa. Nesa dedicatoria resúmese toda a filosofía de Sócrates, e a filosofía tal e como eu a concibo, e que podemos simbolizar nesa famosa frase do filósofo grego: Só sei que non sei nada, entendida como un comezo ineludible do coñecemento. De feito, podo imaxinar un mozo Rovelli atopándose con Newman e discutindo con el sobre Física contemporánea cunha gran seguridade e unha gran soberbia, ata que, de súbito, Newman abandona a discusión e comeza a facerlle preguntas de concepto. Que é a realidade. Que é a experiencia. Que é o fundamento último. Rovelli comeza a tatexar, a dubidar, a decatarse de que pensaba que sabía pero que, cheo de prexuízos, ambigüidades e contradicións, realmente, non sabía nada con seguridade. Só sei que non sei nada de Física contemporánea con seguridade, Ted, dille cunha súbita humildade. Moi ben, replica Ted, pois agora que tes unha actitude mental receptiva (a dúbida abre portas, a certeza péchaas) vouche demostrar con máis preguntas que sabes máis do que pensas. E, ao rematar a conversa, efectivamente, Rovelli descubre que si entende, agora con seguridade, e sen prexuízos, a mecánica cuántica. E que incluso podería explicárllela a outros, como fai comigo neste libro.
O segundo aspecto que me fascina, a definición que Rovelli dá de ciencia, e que calquera persoa pouco atenta atribuiría á filosofía: unha exploración de novos modos de interpretar o mundo. É a capacidade que temos de poñer sempre en cuestión os nosos conceptos. É a forza visionaria dun pensamento rebelde e crítico capaz de modificar os seus propios alicerces conceptuais, capaz de reinterpretar o mundo desde cero. Fíxome recordar unha frase, non recordo de quen, que di que a verdade require a precisión do poeta e a imaxinación do científico. Que diferente sería o mundo se no bacharelato de Ciencias educasen para a imaxinación, e no bacharelato de Letras para a precisión. Sen ningunha dúbida, non se verían como dous bacharelatos antagónicos, senón como o que realmente son: dúas caras da mesma moeda. De feito, o propio Ravelli di que poucas cousas o aburriron máis que a Física que estudou no bacharelato. E moitos escritores din que poucas cousas os aburriron máis que a Literatura que estudaron no bacharelato. Non me estraña. Nada tan aburrido como un profesor de Ciencias convencido de que as ciencias naturais só son obxectivas. Nada tan aburrido como un profesor de Letras convencido de que as Humanidades son só subxectivas.
Terceiro, tamén me fascina como valora Rovelli a filosofía (si, un físico do século XXI), e como non ten ningún recato en recoñecer a importancia que tiveron as discusións filosóficas sobre a relación entre realidade e experiencia, que axitaban a filosofía austríaca e alemá desde comezos do século XX, no descubrimento da teoría da relatividade e da mecánica cuántica. Para que serve a filosofía? Só desde a ignorancia máis absoluta se pode negar a súa importancia. Como di o propio Rovelli, a cuestión clave é que “os filósofos ofrécennos formas orixinais de pensar o mundo, e podemos usalas se nos resultan útiles”. E, el mesmo o suxire, se a filosofía foi, e é, tan valiosa para o estudo da realidade natural, imaxinade o valiosa que pode ser para o estudo da realidade política.
Falando de realidade política. Imaxinade que os políticos tivesen esas calidades: honestidade para desprenderse dos prexuízos, capacidade de diálogo para comprender os puntos de vista doutras persoas, humildade para recoñecer os erros e a ignorancia, disposición para aprender de quen sabe máis, capacidade de análise dos conceptos e valores que levan usando acriticamente durante anos, incluso séculos, sentido do humor para tatexar en público sen ruborizarse, pensamento rebelde e crítico para cuestionar as súas propias ideas, imaxinación para ir máis alá do curto prazo e os intereses particulares.
Imaxinádeo por un momento.
E se non sodes quen, benvidos á perplexidade. A min tamén me custa máis imaxinar ese mundo político cheo de sentido común que o abstruso e inverosímil mundo da física cuántica.
Prezada Carmen:
Calquera que coñeza un pouco a historia da ciencia, máis aínda a ciencia contemporánea, sabe da importancia da imaxinación (os experimentos mentais, por exemplo, desde Galileo ata Einstein). Calquera que saiba o que tardan algúns poetas en escoller unha palabra ou un adxectivo sabe da importancia da precisión na literatura. Pero é moi difícil loitar contra os prexuízos, en calquera dos dous ámbitos.
O fundamento último. Recordo que xa o debatéramos hai tempo (creo que ti tamén participaras) neste mesmo café. Remítome a aqueles comentarios. Agora só direi (grazas, iso si, por relacionarme con Camus) que respecto calquera contido (calquera!) que unha persoa queira darlle a ese fundamento último. Con dúas condicións: primeira, que non intente xustificalo racionalmente. Segunda, que non derive dese fundamento unha ética que afecte a outras persoas. Nese sentido, para un católico, eu son ateo. Non creo na existencia do seu fundamento último.
Non sei como é o teu xenro, pero sei que hai moitos científicos, sobre todo se son profesores universitarios (non digo, por suposto, que a maioría sexan así, pero a miña experiencia é o que me revela) que critican con dureza aos divulgadores. Eu estou seguro de que non entendo a física cuántica desde o punto de vista físico, pero encántame reflexionar sobre as súas implicacións filosóficas. E, para iso, os libros de Rovelli son excepcionais.
Eu tamén lin a Caffarena na miña época universitaria. Non vou discutir a súa competencia nin a súa brillantez intelectual. Indiscutibles. Pero como bo profesor supoño que estaría encantado de que un alumno discrepase. Eu diría: Se a Relixión intenta usar a filosofía, fai o ridículo e desprestíxiase a si mesma. E, se quere sobrevivir ao progreso crítico do home, debe renunciar á filosofía e asentarse dogmaticamente na fe e nas paixóns. Se a filosofía renuncia a un método racional e empírico, non é filosofía (a non ser que non haxa ningunha diferenza entre filosofía e poesía). Ao que debe renunciar é ao método experimental. Desde o meu punto de vista, Caffarena razoa con prexuízos relixiosos moi evidentes. A filosofía só morrería en mans da ciencia se tratase de empregar o método experimental.
É curioso o pouco interese que demostras polo aspecto político do meu texto. Compréndoo perfectamente. Xa damos aos políticos por imposibles. Pero esa segue sendo, como ben sabía Camus, a verdadeira revolución pendente. Non debemos renunciar a recordalo as veces que faga falta, máis aínda con toda a que está caendo.
Estou moi feliz co teu regreso. Agardo non terme excedido coa resposta.
Unha forte aperta!
Después de horas intentando insertar por todos los medios mi comentario, ¡lo he logrado! Lo malo es que no sé a dónde iba a parar y tenía que escribirlo de nuevo. Está visto que el ordenador que me regalaron mis hijos no me reconoce y he tenido que poner en marcha el viejo. No sé cómo lo habré hecho, pero ha funcionado. ¡Aleluya!
Bonitos sueños.
Querido profesor:
No importa quién lo haya dicho, pero me parece una frase fascinante la que afirma que “la verdad requiere la precisión del poeta y la imaginación del científico”. Está clarísimo que son dos caras de la misma moneda y que se pueden invertir los términos.
Siento curiosidad por saber qué es para ti el “fundamento último”… ¡Qué tontería acabo de escribir!: la fe es personal, vivencial e intransferible; pero por tus escritos -a los que hace bastante meses que no acudo por imperativos existenciales- intuyo que andas entre el san Dimitri de Camus y la pregunta de Saint- Exupéry a Dios, prefiriendo quedar sin respuesta por considerar mas elocuente el silencio.
Tengo un yerno que es doctor en Física Teórica , además de un buen lector. En cuanto acabe de responderte a tontas y a locas -que es lo que estoy haciendo- le envío el título del libro que comentas con tanta pasión. Todavía mejor: bajo a la librería del barrio y lo compro. (Los regalos que se hacen sin un motivo aparente, son los que más se valoran).
En cuanto a las virtudes de la clase política, creo que pides demasiado.
Permíteme que finalice con un párrafo del profesor Gómez Caffarena en su libro “La audacia de creer”: “Si la Religión intenta reducirse a Filosofía, se empobrece y ahoga; si quiere prescindir del esfuerzo filosófico, pierde solidez y se condena a caer con el progreso crítico del hombre. A su vez, la filosofía, si adopta sin más el método racional-empírico, pierde su función de interpretación última de la vida humana de búsqueda de sentido: aquello que tenía de común con la Religión… Entonces, después de haber matado a la Religión, muere ella misma en manos de la Ciencia”.
Me siento feliz del regreso de Magdalena con el ímpetu de siempre, a pesar de que las circunstancias no le permitan dedicaros todo el espacio que hubiese querido.
Un abrazo a los dos.
Querido profesor:
Esa cousa tan dificil de conseguir que se chama unanimidade, sempre se mantuvo en sintonía entre ambos os dous, e espero que non se perda, pero desde fai certo tempo a miña cabeza é igual que un ladrillo, (aínda que este sigue sendo constructivo xa non parece tan edificante).
Benquerido profesor , só sei que non sei nada.
Moitas grazas por discrepar da última afirmación pero, unha persoa co meu caletre tende a ascender ao nivel da máxima incompetencia.
Biquiños, esta vez só para ti.
Prezada Magdalena:
Estás segura de que chegaches ao final do texto? Dá a impresión de que o abandonaches na primeira mención á mecánica cuántica. O texto non fala nada dela. Fala da relación entre filosofía e ciencia, e entre filosofía e política. Creo que estamos perdendo a sintonía. Supoño que será problema do emisor. Ou acaso o receptor tamén se apunta á ironía?
Que grandes recordos me trae ese poema de Manoel Antonio. Cantas claves me deu para escribir a biografía! É un texto clave.
Discrepo da última afirmación. Ese “capita selecta” demostra moita elocuencia comercial.
Unha cuántica aperta (rianxeira, por suposto).
Recarafio, profesor !!!
Só escribes para xente culta, aos demáis que nos parta un raio. Calquera se mete a contestar sobre a mecánica cuántica. O de hoxe é “capita selecta”.
Pero quero que sepas que eu, coma a nai de Manoel Antonio, lin toda a entrada con tanto interés como ela lera aquilo “Mis pasos indecisos guió un día la Idea que la amante madre mía gravó en lo más profundo de mi pecho.
La duda arrebató cruel al alma su firme convicción y huyó la calma y el templo de mi Amor cayó deshecho”.
E agora despídome coma aquel vendedor que non vendeu nada,confundido e fracasado pola sua pouca elocuencia comercial.
Moitos biquiños compartidos.