As últimas galerías, de Xosé María Álvarez Cáccamo

cáccamo1Antonio Piñeiro. Engaiolante, o caneo reflexivo ao que nos convida Xosé María Álvarez Cáccamo con esta conmovedora historia. Un relato que aloumiña e estremece, agora apracible e por momentos calafriante, mais finalmente revelador, intensamente revelador. A imaxe da nai nun xeriátrico, ou paseando na cadeira de rodas, coa memoria deteriorada, é quizais unha das situacións máis desacougantes. Esa vacuidade repentina non se entende, non se acepta, porque dá de cheo coa caducidade -coa finitude das cousas, da consciencia, do tempo, do espazo- que, como ben sabemos, é un deses conceptos que non concibe a mente humana. Di Nicholas Fearn que a amnesia, a perda da memoria, é a posibilidade do apagamento da identidade, que cando se esquecen os amigos e familiares, o pasado e ata o propio nome, pode parecer que se teña un convertido noutra persoa. Pero non pecha, Fearn, a porta. Senón que a abre. Di que, se ben somos un pestanexo nun pestanexo, e a memoria e outros trazos psicolóxicos poden ser indicativos da identidade persoal, non a constitúen exclusivamente. Ao meu entender esa é, alén dos sucesos e do triángulo que tamén lle atinxe, a materia literaria d`As Últimas galerías: ese latexo recoñecible no fondo do ollo, ao mirarmos directamente a quen perdeu os recordos. Ese silencio que adoita rematar nun sorriso de aceptación e que circula polas febras emocionais, intanxibles e inesgotables da maternidade.

Manuel, fillo de Amalia, acompaña a súa nai no final da súa existencia, mentres vai enchendo o baleiro da memoria caída e percorrendo tempos, espazos, vieiros, obxectos, recendos e situacións coas que, sen se decatar, está a desenlear o fío dunha arrepiante historia. El é agora a memoria de quen lle deu o ser e, nese papel, sente que debe entrar tamén noutro dos seus recullos, o da memoria escrita, íntima e hai tempo pechada, dunhas cartas e dun diario. Aí é onde vai dar co arrepío, coa inesperada confluencia de dúas traxectorias, unha obsesiva, con Tucho Ruíz, envolvida na atmosfera das persecucións e inquinas dos anos trinta e corenta, e outra con Ramón, intenso amor no que finalmente desemboca o triángulo cuxo resultado, traumático antefinal da novela, é o propio Manuel.

cáccamo2Cáccamo usa o argumento co propósito aparente de desvelar ese segredo, algo que permanece intelixentemente poxante, intelixentemente velado a través de pequenas insercións que, na lectura, non é difícil poder ir percibindo. Mais coido que este pretexto argumental, sendo o fío da novela, non é o do seu interese. O discurso bascula constante e sutilmente cara á meditación, en clave literaria, sobre a perda da consciencia memorística, dos veos que anubran o alicerce da persoa, iso da morte identitaria, que lemos en Nicholas Fearn.

Quizais por iso Cáccamo conduza boa parte do relato a través do equilibrio entre as emocións e as situacións, do equilibrio entre imaxes e sentimentos. Mesmo o vehículo narrativo chega a ter o ton dunha emotiva conversa que oscila entre o fillo e a nai e entre o fillo e nós, coma en ondas que viñesen simbolizar o ritmo mareiro das vagas do recordo, e nese vehículo van tamén os obxectos arredor dos que pivotan a memoria e as sensacións: un auto, as fotografías do album familiar, un feixe de cartas, un diario, unhas amizades, notas musicais nas que nos iremos recoñecendo parte daquela gran sinfonía de pendellos, soles, grises, restrollos, ladaíñas, soños e ferranchos da atmosfera dos anos cincuenta e sesenta, coma se fosen as cousas as auténticas depositarias desa memoria. Cáccamo tece a novela a través das pequenas actitudes dos personaxes, da letra minúscula de episodios de acción controlada, coma por exemplo na pasaxe das compras: “…día de tendas abertas e vida de pasos rápidos … da man da miña nai, e Ana, a brincos rítmicos …” (pax. 54), co fillo camiñando da man da nai, turrado por ela e facéndoo ir ás alancadas, nunha imaxe colectiva daquela estraña présa -non lles resulta familiar?- coa que sempre andabamos polas rúas.

cáccamo3O uso da voz íntima é case esencial (a pesar do contraste rexistros. Non é o mesmo unha carta de namorado adolescente ca o relato dun episodio histórico, ambos presentes, entre outros, e sabiamente mesturados), mais é unha voz fusible, empática, na que entra tamén, xa digo, o lector que se pon no lugar, que é convidado a ser unha terceira canle dos recordos a través dunha atmosfera que recoñece próxima. Cáccamo aborda esa atmosfera precisamente a partir da busca, si, e arredor do significado dese concepto: o do esquecemento, na desacougante futilidade do ser cimbrado ao mundo, é dicir, do ser que segundo os existencialistas consistiría precisa e simplemente na “serie de empresas-recordos” que se teñen sido, pero que se albisca nese algo máis.

Non se confunda o lector, daquela, porque, malia que nos atopemos diante dun relato levadeiro, hai un transfondo, unha densidade do pensamento que, lendo, transmite incluso o grao en que Pepe Cáccamo está a sentir o desacougo mentres o compón, percíbese incluso a conmoción no intre no que está a escribir os parágrafos soltos cos que se inicia todo borrador. Hai uns días, asistindo á representación teatral de El hijo de la novia (magníficos Tina Sainz, Álvaro de Luna, Dorleta Urretabizkaia, Mikel Laskurain e Juanjo Artero) puiden atopar isto mesmo nas respostas finais da dona, despois dos episodios do desprezo ao fillo e ao marido descoñecidos. A resposta final nese si, viejito, si, que é o reduto instintivo e fortísimo dos elos do ser que Xosé María Álvarez Cáccamo explora n`As últimas galerías.

Lin a novela coma unha gran alegoría. A alegoría dos dous lados da vida, o claro e o escuro, o tanxible e o sensible, o cognitivo e o emotivo, que inevitablemente a conforman, que moldean a persoa e que tería o seu colofón nesa inquietante posibilidade coa que Pepe Caccamo pecha o relato: “…falaría en silencio cos meus ollos para reafirmarme na luz do esquecemento…” (pax. 199), nun como axioma meditativo: esquecer todo o acontecer real-material para chegar a unha esencia tan insondable coma perceptible, revelada aquí no vínculo entre nai e fillo. Marabilloso, Xosé María Álvarez Cáccamo.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *