Gonzalo Trasbach. Dos cristales de luz negra/ brillaban en su mirada./ En su boca relucían cristales de sombra blanca./ El pelo, noche sin luna,/ La tez oliva y naranja./ El gesto ensalmo gitano,/ La voz bordón de guitarra./ Y en el alma, ancha y florida,/ La Vega de su Granada/… Así arranca a “Elexía á morte de Federico García Lorca” que escribiu en 1938 Salvador de Madariaga (A Coruña, 1886-Locarno Suíza, 14/12/1986), un dos amigos galegos do poeta nado en Granada en 1898 e asasinado o 18 de agosto do 1936, un mes despois do levantamento militar contra o goberno constitucional da Segunda República. O pasado verán fixo, pois, oitenta anos da morte do poeta, dramaturgo, músico e pintor andaluz, talvez un dos máis traducidos a linguas estranxeiras na historia da literatura española.

Pouco tempo falta para a caída da última folla do calendario. E neste ano que agora acaba, tan cheo de aniversarios (Valle-Inclán, Cervantes, Shakespeare…), un ten a pequena cobiza de evocar a diminuta figura dun Federico García Lorca que non só visitou as nosas principais cidades, senón que mesmo trabou unha sólida amizade con, entre outros, Eduardo Blanco Amor (Ourense, 14/9/1897-Vigo, 1/12/1979). E non só isto, senón que chegou a compoñer seis poemas (uns 138 versos) na nosa lingua. Se non estou mal informado, ademais da do escritor e xornalista ourensán, contou coa colaboración do ferrolán Ernesto Guerra da Cal, mentres Anxel Casal aportou a súa complicidade e xenerosidade para que visen a luz na empresa compostelá “Nós”. A este último tamén o fusilaron naquel sanguento agosto do 36.

Sabe ben un que non é, nin moito menos, especialista en Federico García Lorca. E así mesmo que sobre o creador de Granada está, se non todo, case todo dito. Non pretendemos descubrir nada novo. Xa nos decatamos do barullo que se ten levantado no referente á súa biografía, e sobre todo no que incumbe á súa tendencia sexual. Seguramente contamos con máis información sobre estes dous aspectos ca sobre as súas obras. E aínda que somos conscientes de que oitenta anos despois da súa morte non se sabe onde está soterrado, a nosa intención é renderlle unha pequena homenaxe lembrando dúas das alfaias que nos legou. Iso si, consideramos que teñen o carácter de imprescindíbeis, aínda que sexan pouco coñecidas.

Estamos a falar de “Poeta en Nueva York” e “Juego y teoría del Duende”. Como xa sabemos, a primeira das obras é un conxunto de poemas nos que se reflicte a súa experiencia na big city. Á grande urbe chegou Lorca cando estaba a vivir unha fonda crise existencial e pouco antes de que se produza o crack financeiro de outubro do 1929. Na cidade dos rañaceos, crisol de culturas, aterrou, como paso previo cara á Universidade de Columbia, acompañado polo seu mentor e amigo Fernando de los Ríos. Sobre esa desoladora vivencia levantou os poemas que contén Poeta en Nova York, que significaban un cambio crucial e radical na súa traxectoria creativa logo de ter pasado polo tremendo impacto que lle causou o surrealismo.

Guiado por un grupo de intelectuais españois, Lorca atravesa unha sociedade estadounidense na que imperaba unha moralidade moito máis flexíbel cá que dominaba nos costumes da España daquel tempo. Atafegado polo éxito do “Romancero gitano”, o artista andaluz afrontábase naquel intre ao doloroso afastamento dos seus amigos Luís Buñuel e Salvador Dalí. En Nova York é testemuña do final, da ruína dos felices anos vinte. Jazz, gánsters, a prohibición, o crack da bolsa, as multitudes anónimas da gran cidade desfilan diante dos seus ollos (“toda la luz del mundo cabe en un ojo”), entran polos seus oídos, golpean a súa pel morena. Con este material constrúe Lorca a súa nova sensibilidade e del aliméntase a súa renovada linguaxe poética. De feito, en canto poeta, o granadino o que fai e darlle unha forma ao que late e alenta nun lugar, neste caso en Nova York.

Polo que atinxe a “Juego y teoría del Duende”, que mesmo chegou a fascinar a Bob Dylan e a Patti Smith, indicar que é un texto no que expón o seu pensamento estético, ese que vibra nas súas obras poéticas e teatrais. Á parte de todas as influenzas que se lle poidan atribuír, hai moito máis en Federico García Lorca: a singularidade dun creador que de ningún xeito se pode resumir ou reducir e subsumir baixo os consabidos tópicos académicos ou non. Isto só serve para evitar mirar de fronte a vertixe e o asombro que produce escoitar en silencio a súa voz, a nova concepción da creación artística, tan importante como descoñecida ou ignorada, que está sintetizada coma pensamento na máis extraordinaria das súas conferencias, pronunciada por vez primeira o 20 de outubro de 1933 en Bos Aires.

A súa lectura xera unha fonda emoción. Transmite unha enerxía e potencia que aínda fai máis incomprensible que tres anos máis tarde o autor atopase a morte a mans doutros españois. Lembra o máis universal dos xenios andaluces unha frase do seu paisano Manuel Torres, quen logo de escoitar o “Nocturno del Generalife” de Manuel de Falla, dixo: <Todo lo que tiene sonidos negros tiene Duende>. E Lorca engade: <Esos sonidos negros son el misterio, las raíces que se clavan en el limo que todos conocemos, que todos ignoramos, pero de donde nos llega lo que es sustancial en el arte>. O Duende vén a ser algo semellante ao Daimón de Sócrates. Dorme nas máis recónditas habitacións da sangue e até aló hai que descender para espertalo. Porque o Duende fere, e na curación desta ferida que nunca pecha, está o insólito, o inventado da obra dun artista. Fuxamos do ruído mediático que afoga a Federico García Lorca. Mergullémonos nestas dúas xoias, ás cales podemos acceder sen mapa, nin GPS.