Fidel Vidal. A Esfinxe, metade humana e metade fera, é un enigma en si mesma: a parte superior corresponde a unha muller con peitos prominentes, e a inferior a un león con ameazantes garras. “É un símbolo ao mesmo tempo da boa nai nutricia e da mala nai destrutiva. Simboliza o medo do neno a que, posto que el desexa devorar a súa nai para que sexa toda súa e nunca poida abandonalo (unha idea coas orixes no feito de que o neno come a nai cando esta o aleita), ela á súa vez desquítase devorándoo a el” (B. Betthelheim).

A Esfinxe instalouse nun dos montes da cidade de Tebas. Desde alí dedicouse a asolar a campiña destruíndo sementeiras e matando a todos cantos non resolveran os seus enigmas. Mataba estrangulando: algunhas opinións refiren que de aí vén o seu nome, xa que ‘cerraba’ o paso do aire (esfinxe, tomado do grego esphingo, ‘cerrar’, ‘eu aperto, cerro estreitamente’, `lazo´) aos desafortunados que caían nas súas garras.

Ante tan angustiosa situación, o rei fixo unha proclama a toda Grecia prometendo que daría o reino e a Iocasta en matrimonio, a quen resolvera o enigma da Esfinxe. Viñeron uns e outros e fallaron en dar a solución, pero Edipo interpretouno correctamente. Era un enigma especialmente pensado para el: “pola mañá vai a catro patas, a mediodía a dúas e pola tarde a tres”. A resposta correcta era “o home”. O home Edipo. A infancia, a catro patas, cos pés cravados e inchados, “a mediodía”, na flor da vida anda sobre os dous pés, e ao “anoitecer”, na vellez, necesita do bastón como terceiro pé. Foi Thomas de Quincey quen sinalou que a resposta non se refire ao home en xeral, senón a Edipo en particular: non hai ser tan débil coma o neno abandonado dos seus pais, e cos pés unidos por un cravo, e ninguén como Edipo necesitou máis axuda na ancianidade marcada pola cegueira.

Na interpretación psicanalítica do mito de Edipo, o episodio da Esfinxe, que para os gregos tiña unha importancia esencial, para nós queda obstinadamente na sombra (Giorgio Agamben, Estancias). Non se trataba de ningunha diversión. A experiencia significaba exporse a un risco mortal. A incapacidade para resolver o enigma traía consigo a “morte por desesperación”.

A Esfinxe aparece como un signo duplo e fragmentado. Mais en canto que esta dualidade se manifesta nun único signo, este é, pola contra, en palabras de Agamben, unha cousa conxunta e unida. O simbólico, o acto de recoñecemento que reúne o que está dividido, é tamén o diabólico que continuamente infrinxe e denuncia a certeza dese coñecemento. Se isto é verdade, a culpa de Edipo non será a do incesto. Edipo aparece na nosa cultura como o “heroe civilizador” que, coa súa resposta, proporciona o modelo duradeiro da interpretación do simbólico.

Parafraseando a Iván Karamázov, o atormentado personaxe de Dostoievsky que sostén a tese de que “se Deus non existe, todo está permitido”, afirma que, á frase “Deus morreu”, corresponderíalle un “xa nada está permitido” como continuación. O mito de Edipo amosa xustamente, segundo Lacan (O reverso da psicanálise), a imposibilidade de acceder ao gozo da nai negando a Lei. Se Edipo logra acceder ao gozo da súa nai non é por asasinar ao seu pai senón por se enfrontar e resolver con éxito o enigma da Esfinxe e superar así a proba da verdade. Se o gozo da nai está prohibido, iso significa que é alcanzable e, polo tanto, debe ser sancionado. Sáldase coa castración (a cegueira). Peor aínda, Edipo non só se descubre como castrado senón que se converte na castración mesma, en “resto desbotable” (Lacan).