X. Ricardo Losada. Unha persoa que vivise na Idade Media tería moi pouco que aprender se, de súpeto, fose trasladada á Tebra (Tomiño) de 1936, lugar e ano de nacemento do académico da RAG X.L. Franco Grande, pero unha persoa que vivise en 1936 e fose trasladada á Tebra de 2020, tería que resetear case completamente o disco duro do seu cerebro. Non recordo cal foi a música de fondo que xerou na miña mente a lectura de A ilusión da esperanza cando o lin a finais dos anos noventa, oito anos despois de ser publicado, pero esa que acabo de precisar é a música coa que o lin nesta nova edición, na que Franco Grande retrata corenta seis amigos (nove máis que na primeira) que algo ou moito, como di o propio autor, teñen que ver con Galicia. Porque lendo este ameno e necesario libro, cheo de anécdotas e reflexións acaidísimas, un ten a sensación de que estamos ante un autor que na súa primeira madurez de estudante universitario en Santiago se decata de que naceu na Idade Media, e ten a inmensa fortuna —que ben a describe— de atoparse cun círculo de persoas que, máis alá da súa idiosincrasia persoal e da súa orixe social, saben que existe no mundo outra cosmovisión máis ilustrada e contemporánea, á que chaman Europa, e que procede da Ilustración. E non só iso. Non pode entenderse este libro sen imaxinar a conmoción que lle debeu provocar saber que esa Europa civilizada existira en Galicia como unha esperanza real (non como unha ilusión dunha esperanza) non había moitos anos, ata que fóra segada polo fanatismo e o medievalismo do nacionalcatolicismo. E aínda máis, nesa cidade escura e facareña (cualificativos moi do gusto de Franco Grande) existían persoas, principalmente Otero Pedrayo, interesadas en transmitirlles ás novas xeracións o legado daqueles republicanos modélicos, comezando por Castelao.

    Pero ese herdo non o levou a cabo Otero Pedrayo, convertido naquel momento xa nun símbolo da cultura galega, senón Ramón Piñeiro, a quen o autor, non só ten ganas de valorar como amigo, senón de reivindicar como persoa e como guieiro sacrificado pola causa do galeguismo. Como nada neste amable, pero tamén incisivo e clarificador, libro, é inocente, tampouco o son as dúas citas que o abren, sobre todo a de Ramón Piñeiro: “…chegamos á conclusión de que a pura loita clandestina era de pouco rendemento, que necesitabamos algún xeito de actuación para atraer a atención das xeracións novas cara á realidade galega”. Non é este o momento de debater as estratexias da loita antifranquista na Galicia dos anos 50 e 60. Só quero subliñar que o núcleo duro deste libro, tanto desde o punto de vista persoal como histórico, é a reivindicación que o autor fai tanto de Ramón Piñeiro como de todas as persoas que, en maior ou menor medida, estiveron ao seu redor, e que se converteron en amigos de Franco Grande partindo, algo inaudito, da cultura, pero só, e iso queda moi claro, porque naquel momento a cultura non era, como agora, un complemento de ocio, senón unha necesidade case biolóxica.

     Xa que logo, hai neste libro unha reivindicación da amizade no sentido de Epicuro ou de Montaigne, de aí a proliferación de suxestivas e humanísimas anécdotas que amosan no autor unha perspicacia psicolóxica moi sutil, e que nos levan a unha dimensión de praceres e camaradería moi do mundo clásico, pero tamén unha descrición tanxencial, pero vivísima, do ambiente de case todas as cidades e de moitas vilas galegas, e, sobre todo, un vademecum dos mecanismos de defensa psicolóxicos que aqueles mozos empregaban para soportar un mundo tan escuro e facareño que lles impedía desenvolver as súas enormes potencialidades e soñar con cumprir os seus soños máis ilusionantes.

     Agora ben, esa ampla relación de amizades, exposta de forma aparentemente fragmentaria e compartimentada, está tecida por un fino pero rexo fío que os une a todos para construír o traxe dunha xeración, iso que Borobó chamou a xeración de La Noche, e que inclúe tamén os retratados nesta nova versión, pois todos eles son persoas que naceron na Idade Media, que lle deron sentido á súa vida soñando con vivir nunha Europa ilustrada, e que acabaron vivindo nesa Europa cun sentimento agridoce. Doce, polo que é evidente. Agre, entre outras moitas razóns, porque se volveu repetir o que, segundo Franco Grande, parece unha condena eterna para Galicia: a perda de cadros e elites, que tan necesarios serían tras a morte de Franco, pero tamén na actualidade, para evitaren esa invasión de mediocridade e resentimento que acabamos padecendo.

     Porque estes retratos foron escritos trinta ou corenta anos despois de que o autor comezase a ilusionarse coa esperanza dunha Galicia europeísta e democrática, e nun momento no que, supostamente, esa esperanza era un feito real nunha Galicia autonómica dentro dun Estado de dereito. E aí aparece esoutra faceta do Franco Grande que todos coñecemos polas súas declaracións públicas e os seus artigos de prensa, e que non é menor, aínda que ás veces quede sepultada polo protagonismo das anécdotas: a de franco(grande)tirador —permítaseme a pequena chanza como homenaxe ao moito e sabio humor que hai neste libro—, a de quen fala claro, sen medir as consecuencias. O respecto e a admiración polos amigos convértese en rexeite e desprezo da situación política e cultural na que derivou a ilusión da esperanza daqueles mozos. E non só a nivel da alta política e da alta cultura, ou dos medios de comunicación (sobre todo, pero non só, a TVG) senón, é probablemente o que máis lle doe, a nivel das novas xeracións: “(…) ese mundo pequeniño, tan cultivado polos escritores galegos de hoxe, en especial —caso curioso—polos máis novos, que nisto si que son vellos. Ese mundo de trepas, de lambespiñas, de pequenos intrigantes…”.

     Non teño espazo para moito máis. Pero si creo necesario aclarar finalmente o máis importante nun libro coma este. A imaxe que nos queda do retratista pois, nuns retratos coma estes, nos que o decisivo é, máis que os aspectos psicolóxicos, que tamén, os aspectos éticos, a personalidade e o lugar desde o que escribe o autor, a súa credibilidade, é decisiva. E atrévome a dicilo cunha enorme convicción porque esta imaxe que agora quero transmitir coincide coa personalidade do Franco Grande que eu tiven a sorte de coñecer, tras pórme en contacto con el para pedirlle información sobre Faustino Rey Romero. E como non teño espazo, xa digo, limitareime, tamén como homenaxe ao libro que reseño, a describir a personalidade de Franco Grande cunha anécdota que, como as súas neste libro, “o único que pretende é comunicarlle ao lector unha idea definidora desa persoa”: hai dous anos pedinlle a Xosé Luís que me acompañase na presentación da miña biografía de Manuel Antonio en Rianxo. Aceptou de inmediato e, sabendo que eu non teño carné de conducir, unha semana antes, aos seus oitenta anos, sendo académico e eu unha persoa practicamente anónima, e tendo coincidido persoalmente comigo só en dúas ocasións, veu desde Vigo a Rianxo para preparar —deixoume abraiado pois todo o mundo considera ese rol un encordio e unha cuestión moi menor— o contido desa presentación.

     Eu non coincido con Xosé Luís Franco Grande en que a voz sexa un criterio infalible (fíome máis da mirada) para coñecer unha persoa. Pero si para coñecer un libro. E a voz deste libro, non teña ningunha dúbida o lector, é a voz dunha persoa que a un non lle interesa saber se acabaría construíndo unha Galicia liberal ou nacionalista, federalista ou independentista, porque sabe que, de seguro, acabaría construíndo unha Galicia mellor.