X. Ricardo Losada. Aínda que a morte é un momento como calquera outro para reconciliarse, nunca me gustou que servise para unir familias que levan tempo enfadadas. Non me fío dunha reconciliación que vén dun feito externo, menos aínda lutuoso, e non da propia vontade. É certo, como di Mauriac, que non é a morte a que nos rouba os seres amados (permanecen no recordo), senón a vida, moitas veces definitivamente. Pero unha cousa é que a morte me reconcilie cun morto (iso si é posible), e outra que me reconcilie cun vivo.

     Gústanme, sen embargo, pode que de forma contraditoria, esas persoas que veñen desde lugares remotos a enterrar un familiar, aínda que supoñan o encordio de retrasar un ou dous días o enterro. Non creo que por iso queiran máis o defunto, pero percibo nese xesto algo humano, quizais, algunhas veces, demasiado humano: temor ao que dirán ou a ter remorsos toda a vida. Non resolven nada e aumentan a incomodidade dos familiares que agardan, pero recórdanme a Flaubert. Cando morreu a nai, colocou un busto coa súa máscara facial mortuoria no despacho. Hai quen ve neses xestos algo morboso, e pode que sexa certo, pero o morbo é humano e, como tal, humanízanos. Unha psiquiatra que cita Saul Bellow dicía que a mellor forma de non volverse tolo era matar mentalmente a alguén todos os días.

     Pásame o mesmo cos velorios. Sei que os vellos velorios na casa familiar tiñan moito de teatral. Pero facer teatro é algo humano. Catarse chamábano os gregos antigos. Vendo traxedias, compade-céndose e temendo os personaxes, entendían mellor o mundo e a si mesmos. Non teño ningunha dúbida de que era máis exemplar para un neno a teatralidade das carpideiras ou os chistes con caña de herbas dos homes nos vellos velorios que o formalismo burocrático dos velorios de tanatorio, dominado por un único valor: a comodidade. Os antigos exipcios, cando facían unha festa, colocaban unha persoa morta no medio do cuarto. Se alguén se aburría, pedíanlle que mirase o morto, e dicíanlle: aproveita, mira como vas acabar. Aqueles vellos velorios tiñan esa mesma función. Acostumarnos á morte para temela menos, e valorar máis a vida.

O doutor Concheiro sempre lles dicía aos alumnos de Medicina legal que el traballaba con cadáveres, non con defuntos. Cada vez que vou a un tanatorio, penso que tamén nós, como asépticos científicos, preferimos tratar con cadáveres que con defuntos. Sei que é un pensamento inxusto, pero, o outro día, a un amigo que me recordou os tempos nos que votaban os mortos, díxenlle que me parecía ben, sempre que non votasen os cadáveres senón os defuntos.