Francisco Ant. Vidal Blanco. Cando coñecín a señora Toña, hai máis de trinta anos, buscando datos sobre aqueles esmolantes que andaban polas casas labregas á procura dun prato de comida ou dun alpendre onde pasar a noite, xeralmente a troco dalgún traballo temporal, nin ela nin eu sabiamos que o conto se ía repetir, nin que a ela só lle quedaban uns meses de vida. E só a min, por forasteiro e descoñecido, me foi confiado o seu grande secreto, «que nin o cura que mo perdoou puido quitarme a amargura do corpo».

A cousa chegou por aquilo de que quen ten un traballo ten un tesouro, e do malo que é ter que mendigar o sustento a troco do que sexa, de todo iso das consabidas consignas de pan, traballo e liberdade que tanto se botan de menos, e faloume de como moitas daquelas persoas que ela lembraba viñan pola aldea a traballar polo caldo e só polo caldo, que nin un seguro ó que ampararse tiñan, e por non ter non tiñan nin con que marchar de polisón ó estranxeiro. E por necesitados eran explotadas, e sabíano, e resignábanse.

E aínda que aquilo era o que había, a súa casa tiña fama de caritativa, e se ben a súa casa non era ningún hospicio nin a súa cociña a de ningunha beneficencia, sempre presumiron de que da súa porta ninguén saíu de baleiro, se non había leite había caldo e se non había caldo había unha auga quente, pero sempre se agasallou a quen fose. Aínda no velorio contaba unha neta os méritos que a tiñan elevado ó cume do ceo.

Ela daba o que boamente podía, aínda que poucas veces o pan fose fresco, e se o esmolante botaba unha man nos labores do campo, ata podía gozar o luxo e a deferencia dunha tallada de carne, porque sempre era mellor darllo ós pobres ca tirarllo ás galiñas.

A mesma «cunca do pobre», como tal cunca, e de uso exclusivo para quen viñese pola porta, estaba sempre a un lado do vertedoiro, e cando un pobre se acercaba, os rapaces da casa xa sabían que había que deixar sitio no poio da porta, ou, se chovía, o segundo chanzo da escaleira para que aquel sentase como se fose unha mesa con mantel, que a caridade, aínda que non teña protocolo ten boa vontade. Aquí non se conta que, algunha vez, antes de servir o pan que ía facer sopas na auga sen verzas, había que rasparlle o balor, mais, como queira que fose, ensopado sempre quecía o estómago e devolvíalle a cor á cara. E tamén, aínda que moitas veces a cunca do pobre conservaba os baballos doutro esmolante, o estómago quedaba satisfeito e a caritativa señora en paz coa súa consciencia. Que onde non hai pan toda codia é pastel. E aínda que a caridade non é obrigatoria, tan de boa xente é agradecer o dado como dar do que se ten ou pode.

Pero quixo a mala sorte que un daqueles pobres que viñan pola casa, despois de tomar a súa cunca e seguir esmolando por outras casas da aldea, se sentise mal pola noite, e tivese que vir un médico que o mandou para o hospital de pobres, e ós poucos días, na vez del, quen volveu pola aldea foi a nova de que o pobre morrera, ó parecer por algo que lle fixo mal, seguramente algunha comida en mal estado, e foi oír iso e a señora Toña, que daquela non chegaba ós corenta, sumiuse nunha profunda amargura, e non podía deixar de lembrar, esperta ou en soños, a cunca co balor en que lle servira unha auga quente ensopada con pan reseso, despois de que lle sachase tres regos de patacas.