Agustín Agra. Preguntei por Rosa, pero ninguén a coñecía. De primeiras coidei que o meu nivel de inglés era deficiente de máis e non comprendían a pronuncia; deseguido decateime de que, sinxelamente, ningunha das amables empregadas da oficina de turismo sabía quen era. De Zamosc si sabían. Era o seu traballo. Déronme folletos e ofrecéronse a resolver calquera dúbida que tivese. Mais eu xa chegara cos deberes feitos: sabía da súa fundación a finais do século XVI nun cruce de camiños que controlaba as rutas comerciais que comunicaban o Mar Negro co norte e co oeste de Europa; da chamada dun arquitecto italiano para o seu deseño a semellanza das cidades renacentistas do seu pais natal e que, dada a súa magnífica conservación ata o día de hoxe, formaba parte do listado do Patrimonio da Humanidade da UNESCO. Só me faltaba gozar do seu encanto e, se era quen, de dar coa pista de Rosa.
Ao pouco volvín preguntar na sinagoga, hoxe museo, máis tampouco houbo quen me soubese dar razón. Porén, Rosa era xudía. De vivir máis tempo –matárona en 1919–, e de collela os alemáns na súa cidade natal, tería acabado, ao igual que lle ocorreu a case todos os 12.000 xudeus que alí vivían en 1939 –o 60% da poboación– no Campo de Exterminio de Sobibor. Agora non ficaría dela, igual que non queda en Zamosc a súa pegada, nin tan sequera as cinzas.
Cando Róża Luksemburg naceu, a esplendorosa cidade polaca de Zamosc pertencía, despois de pasar por dominio austríaco, ao imperio ruso. Politizada dende moi nova, a súa militancia socialista levouna con 18 anos ao exilio en Suíza onde, entre outros estudos, rematou dereito. Mais a mor parte da súa vida adulta viviuna en Alemaña.
Alí consagrouse ao movemento obreiro: deu infinidade de mitins, colaborou e dirixiu diarios socialistas, tomou posición contra o militarismo e as guerras imperialistas, criticou a Lenin, teorizou arredor da derruba do capitalismo (A acumulación do capital, 1913; quizais a contribución máis importante á doutrina económica marxista dende O capital), encabezou protestas contra a Primeira Guerra Mundial e participou, mesmo poñéndose á fronte, na Revolución de Novembro que ocasionou a caída da monarquía, a proclamación da República de Weimar e a fin da Gran Guerra. Mais os militares encargados de reprimir o levantamento, asasinaron a Rosa; as súas teses, xa que logo, non triunfaron e a historia do século XX seguiu uns carreiros ben diferentes aos que ela imaxinara.
Margarethe von Trotta, directora alemá de, entre outras, a recente Hannah Arendt, dedicoulle unha película, con Rosa tamén encarnada por Bárbara Swkova; Berthold Brecht despediuna cun poema breve, Epitafio 1919, de apenas catro versos que comezaba deste xeito:
A rosa vermella desapareceu.
Para onde foi, é un misterio.
Eu, dous anos despois da visita, releo as guías que manexara daquela; constato unha vez máis, con ollada incrédula, que acerca de Rosa Luxemburgo non aparece escrita nin tan sequera unha liña. Andará a penar Rosa o seu castigo –condena ao ostracismo– por marxista ou por xudía?