Antonio Piñeiro. Do que teño lido, e tamén das veces que teño estado e falado con Xosé Monteagudo, sempre saquei o feixe de impresións que veño de corroborar na súa nova achega. Unha forte personalidade literaria, unha admirable capacidade de penetración, un sentido panorámico que o distingue particularmente, o mesmo ca a paciencia no proceso compositivo, a narratividade, a envergadura do traballo, a profundidade, a densidade, a precisión, a imbricación, a potencia, a capacidade de visualización, a documentación e a capacidade de resolución.
Quen se achegue á lectura de Todo canto fomos percibirá ese mesmo feixe de atributos sen dúbida. Iso á parte da beleza da propia historia, da delicadeza coa que está tratada, que case se nos antollaría o agarimo que se lles pode dispensar ás persoas vivas e reais que inevitablemente damos en crer que son os personaxes desta novela.
O pai de Sheila é escritor, en Londres, onde se atopa nun proceso de achegamento xeracional á súa filla, mentres traballa nunha nova novela, propiciada por un feixe de escritos que herdou da nai, dona dunha antiga libraría en Pontevedra (explícase no capítulo 12 da parte 3ª, das seis en que se divide a obra), e coa que quere rachar coa súa liña de autor comercial de novelas policiais. A historia é a da saga familiar coa que, ao longo de 523 deliciosas páxinas, pasei tamén eu este verán de 2016. Amaro Carreira, o patriarca, entre o s. XIX e o s. XX; Carlota e Anxo Daponte, ata 1936; Sara e Arturo, ao longo do século; Maribel, anos cincuenta, sesenta e setenta; Fernando (menos presente, pero clave na novela, por mor do desenlace que non me toca desvelar aquí); Diego; e o propio protagonista condutor, no tempo actual, único que narra en primeira persoa (agás no caso dalgunhas páxinas do diario de Carlota, das memorias de Amaro e da carta de Maribel) e polo que se intúe que é dobremente protagonista. As cinco historias aparecen imbricadas de maneira que os tempos, sendo diferentes, semellan ser o mesmo, quizais a unidade indisoluble coa que Monteagudo os quixo tratar. É unha saga na que todo e todos están permanentemente presentes neste outro tempo único que é o da lectura, e que me parece un recurso, un exercicio e un logro felicísimos.
Teño que dicir que cada parte, cada pasaxe, cada enlace ou cada elipse é tan fundamental que me custou recensionar (informar brevemente do argumento) sen cometer o tropezo de revelar algún dos tensionadores da trama. Malia todo, aí vai:
Amaro é un emigrante galego, traballador no curtidoiro do Gran Danés, August Johannson, na Arxentina, tras cuxa morte lle merca á viúva Gabriela a empresa e a fai prosperar ata que, canso do afastamento da súa terra, decide retornar coa súa familia a Pontevedra, onde funda un teatro e unha libraría en cuxo andar superior, o Silabario, crea un parladoiro e patrocina o xornal País Moderno, que o levará a ser detido a el, á súa filla Carlota e mais ao seu xenro, Anxo Daponte, tralos feitos do 36, sendo obxecto de extorsión polas súas riquezas, mais logrando aprazar calquera desenlace ata ser liberado por Arturo e Sara, a súa outra filla, intre a partir do que se pon a buscar a persoa que realmente está baixo a identidade da súa neta Antía.
Carlota, aos 14 anos, inicia un diario cuxos episodios nos van situando no plano sentimental e ideolóxico (polo menos dunha parte da familia) e nos van dando referencias cronolóxicas directas. Sendo mestra en Cantelle, é delatada polos veciños e pais de alumnos, que a acusan de ensinar contidos inapropiados, indicios dun activismo que xa quizais albiscamos unido ao seu destino no cárcere de Celanova.
Anxo Daponte, profesor, recorda vivamente certos episodios da vida, dende rapaz, no Porto Meloxo, onde o seu futuro aparentaba ser o do mariñeiro do xeito, nunha gamela, pero ao que na convalecencia do xarampón se lle presentou a oportunidade de ir estudar bacharelato e unha carreira a Santiago. Nun deses intres recordados, el -alá polo 1917 ou 18- está compartindo mesa nun faladoiro con Castelao, compañeiro seu na docencia, cando o colle a proclamación da II República e totalmente implicado na acción política, acontece o seu namoramento de Carlota, coa que andará un destino conxunto que os ha levar aos dous ao mesmo final.
E Maribel rexenta a libraría onde namorará un dos clientes habituais, Fernando, cuxa relación se inicia cunha peculiar complicidade na maneira de lle emprestar os libros. Unha tarde, en Santiago, onde el está a estudar, revélalle que participa dos movementos políticos clandestinos de oposición á ditadura. Os dous levan o seu noivado en secreto e, ao ser descubertos polo pai adoptivo, Arturo, nunha tarde na que foran verse na pensión de Santiago, ela é reprendida e, pese a que a relación continuará un tempo, finalmente esmorecerá, cando Fernando a dea por concluída por medio dunha repentina carta de despedida, cuxos motivos son tamén clave dunha das partes non desvelables da novela, o mesmo ca a identidade do fillo que xa Maribel leva no seu ventre, que a obriga a aceptar a oferta de casamento de Diego, un antigo pretendente, en xullo de 1959.
Esta multifocalidade queda perfectamente tramada pola facilidade coa que Xosé Monteagudo vai facendo naturais, case imperceptibles, os elos entre os protagonistas, os lugares, os sucesos cos que elabora o retrato dun intre, dunha época, dun século ou dun modo de vida -xa se dixo que a novela vén sendo un persoalísimo percorrido polo último tempo galego-, e tamén a naturalidade coa que se nos enfían na lectura.
A técnica empregada nesta ocasión por Monteagudo é a das liñas confluentes, ao primeiro semellando máis ben paralelas, cando as historias dos protagonistas aparentan discorrer por cadansúa verea, pero que inevitablemente viran -non me decatei do intre no que o fixeron, e quizais iso sexa tamén adrede- e avanzan polo acontecer cara ao seu punto común, que decontado percibimos no proceso novelístico do protagonista narrador. Hai quen opina que é unha técnica arriscada polo risco de que os relatos parezan distintos ou alleos á historia que os concita, ou que a lectura pareza tan crebada polos cambios de situación que conleve un certo risco de desorientación. Dende logo non é este o caso. Hai unha maquinaria oculta e capaz que nos devolve no intre preciso a onde debemos estar para non perder o fío. Poida que sexa certo o risco da técnica confluente, mais o simple feito de decidirse a abordala di moito tamén da intención do autor e da obra: diferenza, procura da calidade literaria, decisión na proposta construtiva, estrutura e orixinalidade son aspectos que non se lle poden furtar ao propósito de Monteagudo.
Iso e mais o feito de que a novela estea tamén chea de retrincos metaliterarios, polos que o escritor, que se fai visible constantemente coma un vínculo esencial entre a realidade ocorrida e as realidades experimentadas polos personaxes, vai trazando o proceso de construción.
Delicada coma un tecido, precisa coma as súas febras, cálida, próxima, tranquila no ler, con algo de lareira e outono, xa falou alguén da sutileza coa que está tratada, e que eu diría elegancia, imperceptible mudanza dos personaxes que, coma a vida mesma, vai cambiando con lentitude ata que un día (ou un intre do relato de Monteagudo) nos sorprende na súa muda radical, e é por ela que comprendemos todo canto aconteceu, é dicir: Amaro, Carlota, Anxo, Maribel, Sara, Arturo, están aí para nos desvelar ese periplo do século, da sociedade na que son, porque a novela é tamén unha concatenación de revelacións, de pequenas saídas da sombra e das clandestinidades persoais que me dá que veñen simbolizar a lenta apertura dunha sociedade que permanecía agochada ou calada, e que os protagonistas non son eles senón -aí o acertado título- todo canto foi.