X. Ricardo Losada. NOTA PREVIA. Este texto foi lido polo autor na presentación do libro A ferida do vento, de Antón Riveiro Coello. Está escrito como se fose o informe que a editorial lle pedira para saber se o libro debía ser publicado. Comezarei polo máis elemental. ARC escribe esta novela porque ten unha historia que contar. A historia de como, a finais dos anos setenta, en Xinzo de Limia, con quince anos, descobre a verdadeira cara do mundo: amor, sexo, amizade, familia, educación, música, literatura. Iso que algúns críticos simplificarían como novela de formación. Pero sería simplificar demasiado. A liña argumental que sostén a historia é o amor do protagonista por Gabriela, a súa primeira moza.

Pero Gabriela, que se vai sen avisar da vida do autor, acaba converténdose máis nunha ilusión perceptiva (case me atrevería a dicir nunha alucinación) que nunha realidade tanxible. Gran acerto do autor. O motor da historia, a pesar de todo, un personaxe literariamente vivísimo, é un desexo incumprido. E incumprido, para que os verdadeiros personaxes, os tolos de Xinzo, ocupen o centro do escenario. Novela de formación, xa que logo? Para nada. Que eu saiba o autor nunca visitou como paciente un manicomio, e ten fama de ser, como dixo o seu paisano Carlos Casares, un home “cun enorme sentido común, o cal sempre se agradece, como se agradece igualmente a ausencia de pedantería, nada estudada”. Non. Esta non é unha novela de formación. Ou si. Pero de formación dun escritor, non dun ser humano adulto. Outro dos acertos do libro. ARC conta todas as claves da súa literatura, desde a música ata a Odisea, pasando por García Márquez e o cine Maricel, sen usar palabras como metaliteratura ou autoficción.

Pero ARC non ten só unha historia que contar. Sabe contala. Antón conta a súa propia historia sen interferila nin subliñala. Nada novo no que é, ao meu entender, o mellor narrador/narradora da literatura galega e un dos seus mellores novelistas. Non direi máis sobre a cociña do autor. Na editorial ben sabemos que é 3 estrelas Michelin. De feito, nas primeiras liñas do limiar xa nos mete con moita habilidade no mundo limiao dos tolos: “No  pasado”, escribe, ”había nas vilas seres que eran recordados por algo senlleiro que os facía diferentes e inesquencibles, persoas que adoitaban figurar no cadro distintivo do “tolo común” e que, nos máis dos casos, hoxe pasarían desapercibidos cunha medicación axeitada”. Un mundo, por certo, co que calquera pode identificarse, pero, sobre todo, quen vivira nunha vila galega de entre cinco e vinte mil habitantes. Eu mesmo descubrín neste libro clons de tolos que coñecín en Rianxo, como ese tipo que medía os peidos ou esoutro que cría que as palabras son lugares para vivir. E o máis curioso. Ao principio, cando todos eses marabillosos personaxes comezan a despregarse, envexei os lectores de Xinzo, pois poderán recoñecelos na súa propia experiencia. Pero a medida que o libro avanzaba decateime de que esa circunstancia podía ser contraproducente. Os veciños de Xinzo gañarán en morbo o que perderán en catarse. Non terán esa marabillosa experiencia de descubrir o tolo que todos levamos dentro.

Así é. A clave desta novela son os personaxes. Os tolos. Hainos de todo tipo e condición. Pero o decisivo non é qué fan senón como os trata o autor. ARC consegue distanciarse tanto do ton psiquiátrico como do ton paternalista. Mostra os tolos tal e como son en toda a súa humanidade, é dicir, en toda a súa normalidade, e convive con eles como escritor tal e como conviviu con eles como persoa. O mesmiño que ARC fai coas súas propias peripecias de personaxe, tamén, por suposto, tolo. Non esquezamos que ten 15 anos, e a esa idade o normal, sobre todo no verán, o tempo de acción da novela, é estar tolo. Antón estao, desde logo, e aínda que non o recoñece, tampouco ten a inxenuidade de ocultalo, pois sabe moi ben, como dicía Ortega, que estar namorado é un estado de imbecilidade transitorio. Pero iso sábeo agora, como escritor. No tempo da novela, naqueles seus quince anos, aínda pensaba que ese estado de imbecilidade, aquel primeiro amor por Gabriela, sería definitivo. Dito dunha forma máis clara. Calquera lector minimamente atento comprobará que ARC é o tipo máis tolo da novela. Non me credes? Escoitade o que di del Gabriela, a namorada: “Pedín varias veces que me bicase ou me collese da man. E nada, deume unha lección sobre a caza das ras”.

Por suposto nun libro de ARC non hai ningunha tese. Pero, precisamente por iso, hai moitas ideas que emerxen das anécdotas e das diferentes historias que narra. E neste, a principal, ao meu entender, é que os tolos son tolos, non enfermos psiquiátricos. Chamarlles enfermos psiquiátricos é rebaixalos, é supoñer que necesitan ser domesticados. Nunha sociedade na que é normal que un millonario lle pida a un Deus Xusto que faga todo o posible para que o seu equipo gañe e el meta moitos goles, ese Demetrio tolo que cada vez que nace un neno na vila sementa unha árbore ata o punto de que o propio sanatorio lle manda recado dos nacementos, é unha esperanza para a humanidade. Nunha sociedade na que é normal sacarlle a luz a unha vella en pleno inverno, ese Agustín o Vicentito que aparca un tráiler imaxinario, é outra esperanza para a humanidade. E que dicir dese Marcelino que a finais dos anos setenta se pasea dando as últimas noticias: Hitler ocupa París! Hitler invade Austria! É menos fiel aos feitos, acaso, que as trolas desas redes sociais nas que agora debate a xente normal? Recordoume aquela vella adiviñanza. Que é mellor, un reloxo que non funciona ou un reloxo que atrasa un minuto? Os normais, obsesionados co tempo obxectivo, dirán un reloxo que atrasa un minuto. Pero equivocaranse. A resposta correcta só pode darse coa lóxica borrosa dos tolos. É máis exacto o reloxo que non funciona, xa que dá a hora real dúas veces ao día, que o que atrasa só un minuto, pois este nunca dá a hora exacta. Do mesmo xeito, o que contaba Marcelino pasara había moitos anos, pero pasara, e el nunca dixo que pasara ese mesmo día. Eran os normais, os escravos do tempo obxectivo, quen supuñan tal cousa. O que se conta hoxe nas redes sociais (miles de mexicanos apoiando a Trump na campaña electoral, por exemplo), non pasou nin onte nin hoxe nin pasará mañá. Inventárono os normais e triunfadores asesores de Trump cun programa informático implantado nas redes sociais. Pura normalidade democrática.

ARC é, como os tolos, un amante dos reloxos parados que funcionan ben, e do tempo subxectivo. Como os tolos, acabo de dicir. Acaso, xa que  logo, un escritor é como un tolo? Non. E ARC sábeo. Un escritor non é como un tolo. É un tolo. E esa é a historia que conta esta novela. Como un tolo namorado se converte nun tolo escritor. Hai unha escena extraordinaria na que ARC coñece a Carlos Casares. Un Casares comunista e melenudo, que acaba de escribir Vento Ferido, vai á casa de Antón porque sabe que o avó de Antón ten un caderno coas historias de todos os tolos da bisbarra. O propio Antón acaba intervindo na conversa e cóntalle a Casares historias dos seus tolos preferidos. A escena é fantástica porque queda ben claro que os máis tolos de todos aqueles tolos son Casares e ARC. Preocúpanse polos delirios alleos mal vistos pola sociedade para convertelos en delirios propios ben vistos por esa mesma sociedade. Non sei na vosa. Pero na miña terra de quen así se comporta dise que está como unha cabuxa. E, por riba, nin se decatan que están sendo manipulados. Non é que Casares e ARC, pobres incautos, usen os tolos para escribir un libro. Son os tolos os que usan a Casares e a ARC para perdurar nun libro. ARC adoita dicir que non sabe por que ten tanto imán cos tolos. Aí ten a explicación. Non é el o que atrae os tolos. Son os tolos os que o atraen a el. Aínda así, di moito da súa competencia como escritor que se limite a escribir ao ditado do avó, outro tolo marabilloso que, como os veciños dicían que curara, tiña un caderno onde recompilaba a historia dos tolos para deixar ben claro de que bando estaba.

     E esa é tamén a explicación de algo que sempre me intrigou. Por que Antón non ten pose de escritor? Mishima dicía que había dous tipos de escritores. Aqueles que por fóra son un volcán e por dentro un remanso, e aqueles que por fóra son un remanso e por dentro un volcán. Antón é destes últimos, e lendo esta novela descubrín a causa biográfica diso que Casares chama ausencia de pedantería nada estudada. Cando no colexio salesiano de León no que estudou lle fixeron un test de coeficiente intelectual agoiráronlle que sería médico, avogado, profesor ou artista. El, a pesar de que os veciños lle chamaban doutor Antón para condicionalo nesa elección, quería ser artista. Estou seguro que hai algún momento daqueles anos adolescentes nos que ARC se prometeu a si mesmo honrar a memoria daqueles tolos aos que tanto debía, sendo el mesmo un artista tolo. Di moito da intelixencia que detectou aquel primeiro test salesiano que se decatase de que ser un artista excéntrico é o máis normal do mundo. Se quería ser un artista tolo tiña que pasar desapercibido e comportarse con sentido común. Escribindo A ferida do vento ARC consegue o máis difícil. Escribir un libro que parece un remanso pero que é un volcán en erupción. Xustamente o que fai a mellor literatura. Xustamente o que fan os escritores dos que eu máis me fío, literaria e persoalmente. É moi fácil amar a Deus, a Patria ou a Humanidade. O difícil é amar ao Xograr de Villalón ou máis difícil aínda, amar de verdade, máis alá da bioloxía, a un familiar.

Aínda así, e recoñecendo que a nivel literario A ferida do vento é unha novela redonda, que calquera persoa podería ler con gusto, creo que vai ser un fracaso editorial. O autor escribiu un libro para todos os tempos, pero non pensou en ningún momento nas peculiaridades do lector actual. Por non pensar, non pensou sequera nos seus veciños de Xinzo, onde o libro, por razóns obvias, podía ser un éxito. Podía, pero non vai ser. ARC é fillo predilecto da vila e un fillo predilecto debera escribir como escriben os cronistas oficiais. Moita mitoloxía barata e moita historia gloriosa, real ou inventada. O caso é que a vila teña os mellores fogos artificiais da redonda. ARC fai nesta novela xusto o contrario. Xinzo máis que unha vila parece un manicomio. Tolos por todas partes. Mesmo chega a dicir que no código xenético de cada limiao están as ras. E nin sequera ten a precaución de gabar as mulleres da súa vila. Ao contrario, insúltaas no máis fondo do seu orgullo. Primeiro namora dunha venezolana e despois dunha alemá, e pasea con elas por Xinzo para envexa das autóctonas. Por certo, no mesmo parágrafo xa afasta tamén o lector nacionalista. Sabedes por que namora da venezolana? Porque a súa fermosura “nacía desa voz, doce e melodiosa, que envolvía as palabras cunha gasa de tenrura e resultaba unha caricia para os sentidos”. Pensade o número de lectores e lectoras que podería conseguir dicindo o mesmo da voz das veciñas galegofalantes de Xinzo. Pois nada. Cando menos por omisión, desprézaas. Autoodio, quizais?

É unha novela que tamén podería funcionar moi ben nos institutos. Pero, moi probablemente, os profesores non a van recomendar. Nun sistema que educa para que todos sexamos traballadores, consumidores e contribuíntes, non parece moi recomendable unha novela que ofrece como modelo social o tolitates, e que non coida nin a linguaxe nin o punto de vista que debe asumir un adolescente normal. Porei tres exemplos tomados ao chou. ARC ten a ousadía de conservarlle o apelido/alcume a un tipo que nos anos setenta chamaban o Pallas cando o máis actual sería chamarlle o Autohedonista. O propio autor, escritor comprometido coa esquerda política, aparece no libro roubando a Odisea nunha biblioteca pública. Outro caladoiro de lectores, o do 15 M neste caso, perdido. Máis aínda. Permítelles aos personaxes dicir que as borracheiras dan clarividencia ou que o tabaco é unha liberación. Todo moi edificante, como vedes.

Descartados os lectores e lectoras, compro-metidos ou hedonistas, e os adolescentes, o autor podía ter a precaución de escribir para os nenos. O tema prestábase para escribir unha obra para todos os públicos, e ARC ten capacidade para facelo. Co que lles gusta aos nenos rir dos tolitates, só tería que contar o mesmo pero en clave de humor chocalleiro. Pois tampouco. Usa un humor destilado, finísimo, de alto nivel literario, pero incapaz de competir cos vídeos de youtube que hoxe son trending topic. Acaso riría un neno ou un adolescente actual por esta frase que a min me fixo tanta graza: Lévolle (a miña  irmá) sete anos, igual que o meu pai á miña nai, e os avós a cadansúa avoa. É unha predestinación familiar ou un costume.

Por non ler, nin a familia do autor vai ler o libro. A familia de Xinzo por razóns obvias. Queda fatal. Fan vivir a ARC nun cárcere. O avó Mauro lévalle á casa a todos os tolos da bisbarra, e a nai séntallos a comer na mesa. A avoa Felisa dálle cartos a esgalla e sen control. A avoa Pepa malcríao porque é o único da familia que pode conservar no futuro o apelido Riveiro. O pai, que por riba ten dobre personalidade (municipal e fontaneiro), esconde armas na casa que ARC, como un adolescente norteamericano calquera, chega a acariciar. E a familia nuclear, aínda peor. Mari, a muller, vaille tirar o libro á cabeza cando lea este comentario pornográfico sobre a venezolana Gabriela que ARC disfraza con ese contido e acaído lirismo que o libro zumega: “”Esta presenza inédita chamou a atención de todos e espertou algúns comentarios sobre o seu físico. Lembro con nitidez que ela levaba uns pantalóns de pana marrón e un abrigo amarelo no que se fundía a súa melena lisa. Na man dereita descansaba un libro e na esquerda esmagaba unha pelota de goma, desas que traen os zapatos Gorila, obxectos estraños para unhas mans que viñan da igrexa”. Gorila, vaille dicir a muller, vouche dar eu a ti Gorila.

Restados homes, mulleres, adolescentes e nenos, gloriosos habitantes de Xinzo e a propia familia, só poderían ler o libro os intelectuais. É certo que coa cantidade deles que hai en Galicia, a edición podería ser rendible.

Pero tampouco é o caso. Polo tema e a extensión vai ser considerado, por suposto sen lelo, un libro menor na traxectoria de ARC. Vai ser definido como unha pequena igrexa románica comparada coa grandeza de catedral gótica de Laura no deserto. Eu non estou, por suposto, de acordo. Comparar eses dous libros é absurdo. Sería como preguntarse quen é mellor, o campión olímpico de 100 metros ou o campión olímpico de maratón. As dúas son, ao meu entender, obras extraordinarias. Laura no deserto, un universo que percorrer. A ferida do vento, unha casa á que sempre volver.

Concluíndo. Un toliño da miña vila emocional, Federico o Superhome, díxome un día unha gran verdade: “Os monos son demasiado bos para que o home poida descender deles”. A ferida do vento díxome outra gran verdade: Os tolos son demasiado intelixentes para que os homes normais poidan comprendelos”. Dúas grandes verdades, sen dúbida, pero… venden?