Gonzalo Trasbach. Young life is breathed / On the glass; / The world that was not / Comes to pass (Ecce Puer, de Pomes Penyeach)

Hoxe é o día de Bloom, un dos personaxes centrais do Ulises. Así pois, cúmprense 110 anos dunha xornada, 16 de xuño do 1904, na que transcorre a trama dunha novela onde se recolle o vagar de Leopold e Stephen por rúas, prazas, tabernas e outros lugares de Dublín ata que se atopan contra a noitiña. Polo tanto, é este un bo motivo para volver a nosa mirada cara a un dos cumios literarios do século pasado: James Joyce. Pero, aquí entre nós, contamos con outra  razón engadida: a finais do ano pasado presentouse en sociedade a primeira tradución ao galego da obra do xenial irlandés, un autor tan loado como deostado, e, pese a todo, tan descoñecido. Non esquezamos que, entre a admiración e a repetición de clixés ou a pura ignorancia, fica soterrado baixo unha catarata de tópicos. Neste senso, preguntámonos, xa non polo o Ulises, quen ten lido, por exemplo, algún dos seus libros de poesía, Chamber Music ou Pomes Penyeach, publicados hai máis de 40 anos?

Cantas veces nos teñen dito que Galicia era un territorio esquecido e illado nun curruncho dun estado que vivía de costas ás vangardas mundiais? Pode que fose así. Pero non estabamos despendurados de todo. Pois foi aquí, en Galicia, onde apareceron por vez primeira fragmentos do Ulises traducidos ao galego. Publicounos en 1926 Otero Pedrayo na revista Nós, é fíxoo só catro anos máis tarde cá primeira edición do libro en Irlanda, pero antes ca no resto de España. No mesmo 1926 un mozo Dámaso Alonso editou a versión castelá do A Portrait of the Artist as a Young Man (Retrato do artista cando novo).

A pegada da escrita de Joyce na literatura en Galicia é innegábel. Ademais do antes dito, cómpre lembrar que as referencias ao autor de Jacomo Joyce, agás algúns artigos periodísticos en castelán, están escritas na nosa lingua, e recollidas en dúas revistas: Nós (1920-1935) e Grial (1963). Pero dende os tempos de Otero Pedrayo ou de Vicente Risco, quen ten un curto e magnífico relato titulado Dédalus en Compostela (1929), ocupouse da obra do creador de Dubliners unha longa nómina de autores galegos: Cunqueiro, Torrente Ballester, García-Sabell, Julián Ríos, Cid Cabido, Rivas, Suso de Toro, Luis Mariño (Joyce e Don Ramón), Darío Villanueva, Miguel González Garcés, Xosé Manuel Beiras, Xosé Fernández Ferreiro, Xosé Landeira Yrago e Luis Álvarez Pousa, entre outros.

Recentemente, como xa dixemos, Galaxia puxo nas librerías a versión completa en galego do Ulises, logo de rematar un longo e duro traballo que, coordinado por Carlos Lema, director de edicións da editorial, completaron Xavier Queipo, Antón Vialle, Eva Almazán e Mª Alonso Seisdedos. Pero á nosa lingua xa se tiñan vertido outras obras de Joyce: Laiovento trasladou o Retrato del artista adolescente coma Retrato do artista cando novo baixo a dirección de Vicente Araguas en 1994. Pola súa parte, Xerais, da man de Débora Ramonde, Rafael Ferradás e Xela Arias, traduciu Dublineses (1990), hoxe en día, segundo parece, descatalogado. Pero aínda hai máis. O profesor de inglés, escritor e cineasta Alberte Pagán (O Carballiño, 1965) escribiu un ensaio de acercamento a Finnegans Wake, a obra máis hermética e posiblemente case ilexíbel de Joyce, da cal fixo unha tradución ao galego que publicou el mesmo. Sería moi inxusto esquecerse de Alfredo Conde, que puxo na nosa lingua doce poemas de Chamber Music. E incluso debemos subliñar que José María Martín Triana, que versionou Pomes Penyeach en castelán relaciona no prólogo do libro de Visor a sensibilidade poética de Joyce coa da nosa Rosalía de Castro.

Dito todo isto, volvamos agora sobre este irlandés gran afeccionado á música e ao canto. Tense comentado por activa ou por pasiva que só xente lida e pasada polas aulas universitarias pode entender ou interpretar libros tan “complicados” (“peñazos”, din algún dos seus detractores) como o Ulises. Pero máis que erudición, o compositor de Tutto i sciolto (que só tendeu trampas precisamente aos especialistas) esíxenos unha aposta delirante para arrostrar a posibilidade incerta do día, e tamén un exercicio animal de memoria, o mesmo que se nos pide en Pedro Páramo (Juan Rulfo): o labirinto dun só día en calquera recuncho do mundo. O cordel narrativo do Ulises é a deriva do día, un día que é como un río na pantalla das nosas conciencias.

Discorre o libro a cabalo dun “monólogo interior” (Bloom, Dedalus, Molly) que se funde coa roda do tempo. Non hai ficción, nin acción, como algo contraposto á épica do tempo morto. Por iso, a veta condutora, como na poesía, é a odisea dos segundos na vida dun perfecto don ninguén, Bloom, e un artista que esperta, Dedalus. Así pois, o Ulises é a crónica dun día calquera, un peregrinar ou a aventura dun pobo sen metas históricas, nin máis obra que a supervivencia no anonimato. E neste senso, é bastante posíbel que sexa unha novela moi sinxela, demasiado para as cabezas  anegadas de datos dos eruditos, intelectuais ou doutos.

Dentro desta épica dos homes e das mulleres sen fama, ou máis ben infames, o Ulises proponnos rememorar a coraxe dunha humanidade do subsolo, duns orfos coas mans baleiras aos que só lles queda comprender a orde muda das cousas.