O que arde

Lo_que_arde-658148396-largeIgnacio Castro Rey. O que arde (Oliver Laxe, 2019) é unha película que hai que ver. Aínda que só sexa porque ten “pouco que ver” coas facilidades que corren por estes pagos, tanto de factura nacional como estranxeira. Poderíase dicir case, como ocorre en Paterson e algunhas outras obras, sexan de  Guerín, Lois Patiño ou Mercedes Álvarez, pero moi distinta a todas elas, que a de Laxe é unha película sobre nada, acerca da néboa lenta que é a vida humana. Isto obriga a unha atención constante para non perder ningún detalle, aspectos ás veces insignificantes nos que se xoga o conxunto da historia. Se é que se pode falar de historia neste caso, dado que o narrado roza de continuo o  inane, o ser lento da especie humana e da terra.

Con todo, non sería xusto volver falar dos portentosos primeiros cinco minutos, efectivamente unha inesquecible expresión da estrañeza que é vivir na terra, entre a súa misteriosa vida vexetal e a maquinaria (o lume, as pas mecánicas, o estrondo das motoserras) que os homes puxeron en marcha para esnaquizala. O que vén despois deses primeiros minutos, aínda que noutro rexistro menos impactante, segue á altura da natureza extraterrestre da vida terreal que se intúe ao comezo. Moi lonxe do noso habitual  determinismo  newtoniano, a fotografía de Mauro  Herce axuda a mostrar a natureza, aínda potente na rexión afastada dos Ancares, como aquilo que ama esconderse. Case á maneira da inexistencia como tal, unha “desaparición en marcha” que un raro monxe empregaba para falar de Deus. O Deus sive natura de Spinoza, quizais.

Fixémonos: “Non se debe ceder á tentación do aniquilamento, da  entropía definitiva; é preciso que a desaparición continúe viva: este é a secreto da arte e da sedución”. Nunha recente charla madrileña ao redor de  Baudrillard falábase do seu desprezo pola estética, o seu desprezo da anulación estética do mundo, do complot estético contra o real. Pois ben, a película de Laxe é fiel a este programa dun  Baudrillard sen doutrina, mantendo un suspense ontolóxico sobre o que é real e o que é irreal. Coma se a vida fose un soño, dirían Calderón ou Shakespeare. Un soño soñado por un idiota que vira dentro doutro soño.

15584454588936Que nesta ocasión Laxe escollera actores non profesionais (Amador Arias fai de Amador,  Benedicta Sánchez fai de Benedicta) resalta probablemente a vontade de cinguirse á literalidade do real, unha realidade terreal onde o misterio, moi por baixo da nosa cobertura da imaxe e o recoñecemento, fúndese coa biografía dos nomes propios.

Amador. O de menos é que sexa culpable ou non, que sexa ou non o pirómano que as autoridades, e a metade da poboación rural que lle circunda, aseguran. É tal o seu sufrimento mudo, a súa  catatonia diante da lentitude de todas as cousas nun universo campesiño ao bordo da anomia (a nai xa maior e torpe, a vaca que se magoa nun charco, a cadela Luna e o seu mutismo que non ladra, o escepticismo diante o turismo que non chega) que parece que Amador non tivese alma.

Ocorre exactamente o contrario. É el o que arde, antes e despois do monte. Arde cun rescoldo que non crepita en chamas, pero o seu lento e mudo carácter, que fai moito que lle puxo na diana do  sempiterno odio social (implacable mesmo na doce Galicia), non deixa de queimarse lentamente coa morte lenta de todas as cousas. A parálise de Amador é o reflexo psíquico dunha decadencia rural conxelada. “Non é mal tipo, pero non o tivo fácil”, di o seu veciño Inazio antes de  encolerizarse contra el ao sospeitar o seu protagonismo no último incendio. E todo isto porque, sumado á súa fama, o día do incendio Amador auséntase de casa e fai unha pequena viaxe sen ilusións claras. A súa única tímida iniciativa vólvelle outra vez sospeitoso. Cría a túa fama e bótate a durmir.

ZLIXPOP37ZE57FQ5AEW7MSV6AACando Amador se interesa, á súa maneira sombría, pola veterinaria que coida e ama os animais, tamén a súa vaca ferida, limítase a ir vela a un bar de Navia, onde se crava nunha mesa sen apenas mirala. Ata que ela se achega. “Xa che falaron de min, non?”, di un home desesperanzado. “Si, pero xa sabes como é a xente”, contesta ela. Os dous parecen unidos por certo amor calado cara ao silencio, os matices, os animais e as pequenas cousas. Pero esa atracción tampouco pode chegar a nada. Amador morrería antes de dar un paso en ningunha dirección: a súa piedade cara aos seres é pasiva, case nihilista, como a deses cans deitados baixo o sol de México. Custa imaxinalo, por ningún rancor, correndo a queimar o monte.

É posible que o tema desta película non sexa tanto o incendio dos montes como o incendio que é a alma do home. Quero dicir, o lume que queda onde aínda hai entrañas. O incendio, a violencia que é aínda ter vida interior nun mundo máis ou menos desalmado. O silencio, a tristeza, o tormento mudo de Amador parece anterior á inhibición diante da sospeita xeneralizada que caeu sobre el. É coma se xa tivese unha marca natal que o leva a sufrilo todo con resignación, antes xa do primeiro golpe, da primeira humillación. Nin sequera cando Inazio o golpea deféndese. Pero non porque sexa ou sinta culpable, cousa da que nada se di e nada nos importa, senón porque abandonou toda esperanza ou interese en explicarse. É como o fatalismo de sempre en Galicia, pasado agora polo baleirado do campo nunha cultura (galega e española) que odia, tamén en versión folclórica Almodóvar, todo o que sexan raíces.

Lo_que_arde-349712100-largeA todo isto, pero é o de menos, non se sabe se Laxe coñece ben os pormenores dese transfondo de lume no orbe rural. Non se sabe tampouco se distingue ben os eucaliptos, protagonistas das soberbias escenas iniciais (e case ausentes, por certo, en Ancares), dos piñeiros, os castiñeiros e os carballos. O caso é que, co nome de España ou Galicia, esta nación baleirou o campo, deixando sós aos campesiños nunha terra abandonada á súa sorte. As subvencións europeas do Norte incentivaron no Sur o desarraigamento, sexa do castiñeiro, o leite, o trigo ou as oliveiras. Non é estraño entón que ao crecemento da maleza, antes imposible nun campo poboado e coidado, sómeselle o rancor de quen sente o último elo do espectáculo social. O lume, por fin, fai espectaculares tamén ás aforas, esa campiña reconvertida nun turismo rural ao que non todos os campesiños (por exemplo, Amador) queren sumarse como camareiros ou prostitutas.

Non coñecemos o caso de California ou Australia, terras tamén arrasadas polo lume. En Grecia, Portugal e parte de España (Euskadi e Cataluña son outra historia) baleiramos o campo en aras do espectáculo terciario das grandes urbes. É o que se chama unha nación en “vías de desenvolvemento”, ou sexa, que ten que odiar con présa o seu pasado. Isto tamén o subvencionou o norte, que necesita man de obra barata no sur. O lume só vén poñer unha solución final e terrorista a unha odio  larvado a todo o rural que, estimulado polo mito do Desenvolvemento, tamén é terrorista, aínda que sexa a través da xentrificación turística.

Unha última cousa. Cabe dicir, no Debe deste traballo de Laxe, só unha pequena dúbida, non sabemos se crítica. Estamos rodeados en xeral, na maioría da literatura e o cinema que nos aburren, dun exceso de estrutura narrativa e un defecto na suposta materia prima que se conta. É o caso recente de 1917 e talvez Os parasitos, onde a solidez “profesional” da forma, dirixida ao éxito e os premios, trágase un contido moi feble, case inexistente. Aquí, en certo xeito, ocorre o contrario. Laxe ten moito que contar, pero é coma se descoidase un pouco a estrutura narrativa, que ás veces tende ao  evanescente, ao desmaio, recreándose excesivamente na nada fundamental que aborda: a alma duns humanos (Benedicta, Amador) que calan, porque aínda senten nun mundo onde o corazón desaparece. Por tanto, eses seres protagonistas desta historia sen heroes non poden participar no circo que asolaga, cun lume primeiro e máis perigoso, todas as esquinas.

Noutras palabras, ocorre coma en O que arde a intensidade dos momentos sen narración tragásese un pouco á estrutura narrativa. Na linguaxe de Barthes, a continuidade do Studium é furada pola descontinuidade máxica e alucinada do punctum. Pero, en realidade, fíxense ben, estamos a brindar un último eloxio. Laxe ten tanto que contar que lle treme o pulso á hora de darlle á súa historia a coherencia gremial do oficio. Un pouco o que lle pasa a Pasolini ou Malick, a Walser ou Lispector. Dificilmente, tal como é de aburrida a nosa alta definición, poderiamos atoparnos cun defecto mellor.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *