Carlos Cimadevila/X. Ricardo Losada/Xosé Manuel Lobato. (Texto co-escrito para a homenaxe a Isaac Díaz Pardo, coordinada pola asociación Alento esbravexo, no centenario do seu nacemento): Rumoréase por Rianxo que o día que Isaac Díaz Pardo baixou na praza de Castelao do coche que o levaba ao concello para ser nomeado fillo adoptivo da vila, unha pesca que estaba nunha das cafeterías da praza, tras ver aquel home de 88 anos, moi necesitado de axuda para desprazarse, e que non coñecía de nada, dixo: “Ese si que era un bo mozo para a duquesa de Alba”, facendo referencia ao amorío que a octoxenaria duquesa tiña por esa época cun home vinte e catro anos máis novo ca ela. E o rumor segue dicindo que cando un intelectual presente no momento da maledicencia, llo comentou con certa ousadía (pero tamén con coñecemento de causa da súa psicoloxía retranqueira) a Isaac Díaz Pardo, este, collendo, como facía moitas veces, o camiño que menos agardaba o interlocutor, espetoulle: Como aquel home do Castelao de Cincuenta homes por dez reás, esa pesca chámalle Pulex irritans a unha simple pulga.

Non ten moita importancia saber se a anécdota é real ou apócrifa. Esas cousas só lle interesan aos académicos e aos profesores universitarios, e creo que ninguén negará que ese era o mundo que menos lle interesaba a Isaac Díaz Pardo. O decisivo é que esa anécdota acerta plenamente (por iso nos fai sospeitar que é falsa) en dous aspectos que marcan os límites norte e sur da actividade intelectual, artística, empresarial e política do noso homenaxeado. Por un lado, o compromiso de non desilusionarse coa incultura e a ingratitude do pobo con aqueles que máis loitan polo seu benestar e, por outro, o compromiso de reivindicar, transformándoos, os valores máis tradicionais dese mesmo pobo nas figuras, como Castelao, que souberon extraer a súa máis nobre esencia. E mostra tamén outro trazo da personalidade de Isaac, a humildade, que todos os que se acercaban a el agradecían, pero que non acababan de crer. Non era posible que quen dedicara toda unha vida a construír un sentimento galeguista que partía dunha dolorosa experiencia persoal (un pai paseado) e colectiva (varias xeracións perdidas), para elevarse a un entusiasmo minoritario e profético, pero compartido aquí e ao outro lado do Atlántico, carecese dese ego forte e dese espírito indómito necesarios para levar a cabo unha aventura tan arriscada e intempestiva. Non importa. O decisivo no caso de Isaac é que as súas obras (desde Sargadelos ata Edicións do Castro, pasando polo Laboratorio de Formas e o IGI) son tan inmensas e tan innovadoras nunha cultura como a nosa, que as cuestións psicolóxicas pouca importancia teñen. O único, quizais, que podería dicirse nese aspecto (e esa é, cremos nós, a razón da súa inmensa popularidade e da súa capacidade de transcender o espectro político á hora do seu recoñecemento póstumo) é que era un exemplo paradigmático desas personalidades únicas que atravesan como faros a historia do seu país porque están dominadas polo pesimismo da intelixencia e o optimismo da vontade.

Moita xente en Rianxo non sabe que fixo Isaac Díaz Pardo, máis alá dunha figura que hoxe loce ante unha das entradas do auditorio municipal, ou dos libros que lle publicou na súa editorial a moitos rianxeiros, para ser nomeado fillo adoptivo da vila. Pero, se o tivesen a ben, explicaríallo o seu veciño máis famoso, ese que tanto reivindicou Isaac, recordándolles aquel home de Cincuenta homes por dez reás que parecía Don Quixote e prestaba diñeiro ao doce por cento. Isaac, diríalles Castelao, era o home que prestaba diñeiro para ser Don Quixote.