Ignacio Castro Rey. “A vida rugosa, áspera e case sempre mesquiña, e de tempo en tempo un raio de luz”. Coñecín a Ariana Harwicz (Bos Aires, 1977) por unha entrevista recente contra a corrección política e a arte infame que xera. Con esa breve bagaxe entrei no último que atopei dela, Degenerado (Anagrama, 2019). Cunha actitude inicial un tanto escéptica, dada a desconfianza que a algúns nos produce o éxito, decontado nos atopamos cunha linguaxe moi rica e concisa para narrar, precisamente, a extrema miseria do noso mundo. Algúns dirían que pode haber desde o comezo concesións ao que se chamou pornomiseria, pero o foco de Harwicz non se fixa nos outros, nos de sempre, senón no noso mal. Axiña conmove a secura da súa escritura, dunha crueldade sobria, minuciosa, encartada paso a paso aos escenarios da vida máis escura. Talvez isto non se pode finxir. De maneira que a traballosa construción de Degenerado nin sequera parece unha “construción”, de apertada que está aos intersticios dun sufrimento innomeable.

É talvez secundario se o labiríntico monólogo do seu protagonista sen nome, acusado de violar e matar unha nena, o fai finalmente inocente ou culpable. O que parece crucial nesta historia, e é o que máis doe, é a furia hipócrita dunha sociedade que estimula por todas as partes a perversión para despois alegrarse co seu castigo.

Ao principio podería pensarse que Harwicz usa a carnaza de moda, cun “ sobado” que xa aparece na cuarta liña e un rexistro de sórdidos abusos que se mantén. Aparentemente, ningún tema de moda na nosa apocalipse é alleo ás súas pouco máis de cen páxinas: a pedofilia, os vellos verdes, os pais aberrantes, o aparente horror sórdido que son os adultos, particularmente o home. E os pobres fillos, <ventrílocuos de papá e mamá>. Até aparece, axiña, o sufrimento xudeu e o tímido intento de boicot ao actual estado de Israel. Degenerado non deixa ningunha das pistas que pode facer un libro moi vendible. Pero isto Harwicz faino moi ben, con toda a crueza do mundo, con autenticidade e sen vergoña, como seica só unha muller se pode atrever: <As nenas saborean que lles metan man e máis cando se trata dun mozo que lles gusta… moitas fanse as inocentes pero no fondo son mulleres e pódelles gustar tanto un mozote coma un señor, o salvaxe non distingue> ( p. 95). Que home se atrevería a escribir algo así, aínda poñéndoo en boca doutro? Se o autor fose masculino, probablemente sairía despedido da visibilidade e o éxito cara aos sumidoiros da máis irreversible condena.

Non Harwicz, que mantén impasible o ritmo seco e duro da linguaxe, elegantemente sórdido. Decontado Degenerado amósanos a clandestinidade das vidas actuais, a tristeza dunha biografía calquera, coma a orixe do que chamamos “vicios”. Sen que por iso a autora xustifique nada. Limítase a tomar nota dun soliloquio arrepiante. Moi pronto, espertar e ser vello: <Morrer aos noventa, morrer despois dunha vida ordenada, sacar o lixo, meter o lixo, pagar impostos e dar de comer ao gato>. Harwicz parece describir a posibilidade de que o celebrado benestar sexa a nosa forma de xenocidio, aínda que a cámara lenta e no medio de risas enlatadas e un baile de poses. A verdade, non vemos isto todos os días.

Pronto o <ardor sen duración> do acusado e os veciños que tiran pedras. Por momentos, a novela lembra algunhas obras sobre a fereza da manda humana, alí onde se desata contra quen sexa desagradable e ademais pareza caído do lado do mal. El extranjero de Camus ou Desgracia de Coetzee, poderían ser exemplos. Degenerado é máis amarga que La caza de Th. Vinterberg, pois aquí non hai ninguén inocente; nin sequera o acusado, menos aínda os acusadores. O centro de gravidade está noutra parte. Se hai centro, tería que ver cunha desolación que se estende, asolagándoo todo. Xustificando o horror duns con o dos outros? Non, non exactamente.

<Vostedes non poden tolerar que morrese unha nena sen que haxa un asasino, sen que ese asasino teña odio racial, sen ter a quen vingar>. É certo que diante do pesimismo de Harwicz acerca desta época, e da condición humana, pode quedar unha reserva de dúbida. Só hai vítimas e verdugos entre nós? Peor aínda, vítimas que son á vez verdugos, verdugos que son á vez vítimas? É este o legado de Degenerado? Se as súas novelas nacen deste escuro tronco de dúbida, parece que Ariana Harwicz non tivo unha experiencia moi radiante da nosa normalidade. A premiada Mátate, amor, dito sexa de paso, tampouco parece ser o título dunha novela fácil e romántica. O grave é que, en boa medida, un non pode máis que asentir neste pesimismo, talvez como punto de arranque doutra moralidade. Non saboreamos por esta razón a Dostoievski e a Chéjov? A Walser, a Lispector, a Sábato. Só unha visión de apocalipse pode salvarnos da nosa falsa e paralizante cobertura total.

Pobres nais, mesmo con <o que lles fixeron aos seu fillos>. Que salvaría Harwicz deste mundo noso, onde ela, eu e vostedes somos tamén responsables? Porque a súa novela, insisto, non parece soamente un excelente exercicio literario. Como Degenerado non se preocupa dos signos de puntuación clásicos, non se sabe moi ben quen fala en cada caso. Case sempre parece ser o claroscuro do protagonista, cuxo nome nin aparece. E non importa, o discurso é suficientemente contundente: <Eu son o principal responsable>. Pero os seus fillos, os de vostedes, aínda con cueiros e na escola, <xa son criminais>. Todos, preguntariamos de novo, tamén a autora e eu somos criminais? É posible, non hai que descartar nada. Fago estas preguntas porque nin se pode imaxinar, tal e como escribe esta muller, que nesta novela se trate só de ficción, nin sequera unha ficción moi ben feita.

Un non ten precisamente en alta estima esta sociedade tan encantada de terse coñecido, máis aínda que outras. De Bos Aires e Barcelona a París, de Chicago a Londres e Tel-Aviv, moitos odian a nosa soberbia autista, esta violencia democraticamente felpada. Algúns tampouco adoramos, sen máis, a condición humana, entendida mesmo da maneira máis afastada posible do que chamamos, con farta frivolidade, “capitalismo”. Capitalismo, coma se iso non fose algo de cada un de nós. Díxose que a caza encarnizada do suposto criminal, esta febre actual por saber, perseguir e xulgar, brinda a esta humanidade indescritible un sucedáneo de inocencia. <Cárganme o alcume de pederasta, de islamofóbico, de evasor fiscal. Eles mesmos son os que veneran aos que provocan derrubes para ver as execucións, son os que van ás corridas de touros e agarran ás jovencitas polo cona>.

De acordo. No catálogo dos nosos horrores oficiais non podían faltar as corridas de touros. Agora ben, pregunto con dúbidas sobre min mesmo, non é todo demasiado perfecto, demasiado correctamente incorrecto, talvez para lograr impactar? É posible que sexamos inxustos nesta reserva, pois nin sequera coñecemos as primeiras novelas da autora. O caso é que Degenerado segue impresionando: <Sempre a carroña poscrime fai o resto. O que levanta a cervexa e brinda a copa en sangue… así que nin esperen que me largue a chorar>. Mexar, durmir, exacular. Céline e Genet son admirados, di Harwicz, sobre todo porque están mortos. Pero Haneke tamén é admirado, aínda que algúns o odiemos por traficar e facerse rico co horror dos outros. E non está morto.

Hai ou non en toda esta novela un excesivo un resaibo pola roña, polo <sucio secretito> tan francés? Non sei, outra marxe de dúbida. Pode haber algo dunha hipersensibilidade xudía que, desde unha venerable transcendencia moi real, ve este mundo bastante próximo á Apocalipse. Pode ser ese o caso de Canetti, de Primo Levi, de Tiqqun… Lembran? En todo caso, repítome, non parece fácil que se trate Degenerado dun traballo literario moi ben feito, senón dun espanto real diante do devir do mundo. Non o dos outros, senón o noso. Ademais, a súa linguaxe é tan precisa, tan parca e cinguida ao tétrico dalgunhas escenas cotiás, que non parece facilmente inventado. Igual que en Onetti e en Rulfo, non se ve o artificio. Parece sen máis unha historia real, coa verosimilitude dunha vida ferida manando, tomando a palabra.

Outra pregunta, feita sen coñecer outras novelas de Harwicz. Podería facer ela algo sen desolación? Que tería que narrar se a vida non fora tan triste, tan rota?: <Choro, choro, durmo cos zapatos na man como cando tiña que bailar dando brincos no salón para que papá e mamá deixasen de pelexar>. Joyce fai a inmensa catedral que é o Ulises, e Lispector constrúe Aprendizaxe, sen que haxa unha soa pinga de horror. Quero dicir, ningunha distinta ao horror inimputable que é vivir.

É posible que Harwicz estea neste plano. Traxicómica, infestada cun humor máis que negro, Degenerado é tamén unha elexía sobre a crueldade, normalmente escondida, do mundo. Lembran 13’99 euros, de F. Beigbeder? Algo así, anotando o fondo infinitamente “ totalitario” da vida, mergullado baixo a norma de calquera sociedade. <Os latinos monos danzantes con tetas e cus. Eu, eu, eu. E todo o mundo é igual nun sistema que exalta a diferenza>. Pero antes: <Gustouche máis porque era negra, asañácheste porque era negra, o europeo educado e selecto ao que lle brota de súpeto toda a violencia aria>. Atreveríase a dicir europea, no canto de europeo? Probablemente, pero Harwicz non o fixo.

<Non podo nin sentir piedade… O mundo volto decorado lunar>. É auténtica esta rabia danzante? Xa sei que é unha pregunta impertinente, extra-literaria. Pero é que esta obra é tan primaria que potencia ese tipo de preguntas vulgares: <Anoxácheste, lapidáchela co puño. Nese almorzo empecei a tatexar>. De acordo, absolutamente, no repaso do noso falso maniqueísmo: <Hai que animarse a pensar menos no violador coma un monstro e máis no acusador coma un experto ventrílocuo>. A persoa Harwicz estará de acordo, seguro? Ou só é literatura? Desculpen a reiteración da dúbida moralista.

Momentos da Laranxa mecánica, cando cablean ao protagonista para estudar as súas reaccións. Momentos tamén de Eichmann en Xerusalén, cando se amosa a medianía íntima, o sufrimento lento, o drama familiar do suposto monstro. O peor de cada asasino, de cada monstro (tamén Stalin e Hitler, dicía Sokurov) é que ao final se trata dun ser humano calquera, sexa culpable ou non. E isto é en verdade o peor, case inimaxinable: ninguén, tampouco o máis abxecto, é un monstro vido doutro mundo. Foi criado entre nós.

Degenerado é unha colección de infortunios, un Vademécum da gravidade do mal que, baixo esta banalidade programada, afectounos ata o tuétano. <Comer san, evitar o cancro e votar á esquerda. O meu cu é máis ecolóxico que estas árbores cravadas por vostedes>. Como ven, apenas hai descanso nin desperdicio. Todo iso no medio de abundantes sarcasmos sobre a nosa limpeza democrática, personalizada. E moito desa impotencia kafkiana que sobrevén cando, de súpeto, alguén cae do lado do mal. Un mal que axexa en todas partes, baixo a infinita banalidade do noso ben.

<Eles son tan culpables coma min>. Ninguén é inocente neste mundo cruel, envorcado ás veces nunha malicia minuciosa, neutra e puramente técnica. A autora de Degenerado fai ben, para que esta novela flúa, en absterse de xulgar moralmente. Máis ou menos como tenta o psicanalista na súa sesión. Recordo agora a novela dun compatriota seu, G. Dessal, que tamén levantou algunha bocha: Clandestinidade.

Outra cousa final, falando de psicanálise. En nada importante pasa o tempo. Non só no inconsciente, tampouco os hitos da conciencia (as humillacións, as delicias do pracer clandestino) teñen tempo. Esta novela é, en tal sentido, unha homenaxe ao tempo que non pasa, a crónica dun día ou dun só minuto. Todo ocorreu onte, con todo o ardor e a nitidez do insomnio. Unha cousa importante en Degenerado é que a urda, a trama narrativa non a pon o tempo lineal da sintaxe, da coherencia verbal ou temática, continuamente rota pola intensidade do monólogo. Aínda que, á vez, salvada pola gramática intensa da desolación. Coa linguaxe descontinua dunha vida danada, é a intensidade poética a que pon, ata no horror, certa dozura na narración.

É posible que o delito non sexa nada fronte ao horror de vivir: <Non sei que dicir, xa dixen que estou feito un axóuxere”. Pesimismo e humor, entre azul escuro e case negro, trénzanse en Degenerado. E certa tenrura, tamén un pouco terminal: <Coma dous anciáns indo a deitarse, pasiño a pasiño xa cada un sabe quen apaga a luz>.