Fernando Salgado. Os guindastres sobresaen nos extremos de dous cargueiros holandeses de cor verde situados no medio do mar. Uns operarios enganchan nos extremos das súas plumas a carga, entre tres e catro barrís de 200 litros de capacidade cada un deles. Os catro guindastres elévanos, viran e déixanos caer. Entre doce e dezaseis en cada manobra.

E así durante varios anos.

Que o océano Atlántico estaba a ser utilizado como un cemiterio por varias empresas europeas que depositaban nel os seus residuos radioactivos era un segredo a voces a principios da década dos oitenta do século pasado.

A organización ecoloxista Greenpeace denunciara que a Fosa Atlántica, un espazo de 2.500 quilómetros cadrados e 4.700 metros de profundidade, situado a 370 millas náuticas (700 quilómetros, aproximadamente) do litoral galego, era a entulleira de oito países.

Nunha sociedade que daba os seus primeiros pasos por unha aínda bambeante democracia, na que a conciencia ecolóxica era moi incipiente, un grupo de galegos decidiu que aquilo tiña que acabarse, e nada mellor que apoiar a súa denuncia con probas documentais.

Tiña que entrar polos ollos.

Foi así como Esquerda Galega (EG) púxose en contacto con Greenpeace para organizar unha expedición conxunta á procura dos barcos que estaban a converter o mar nun inmenso vertedoiro. Era o ano 1981.

<Propuxémosllo a varios concellos da costa e non tivemos éxito, así que buscamos a  maneira de facelo e atopamos  receptividade  na  Confraría de Riveira.  Alí  ofreceuse para ir Anxo Vila, patrón e propietario  do Xurelo, un  palangreiro de  madeira>, lembra Manuel  Anxo Méndez, un dos participantes na expedición e tenente de alcalde de EG entón en Moaña.

A estratexia xa estaba decidida: o Xurelo partiría do porto de Riveira (A Coruña) e o Sirius, de Greenpeace, partiría desde o de Plymouth (Inglaterra), para atoparse ambos na Fosa Atlántica.

Con Anxo Vila e tres dos seus mariñeiros á fronte, a tripulación estaba formada por doce mozos entre os que tamén figuraban os tenentes de alcalde de EG na Coruña e Vigo, Gonzalo Vázquez e Francisco García, respectivamente; Enrique Álvarez, da Sociedade  Galega de Historia Natural; Roxelio Pérez, do colectivo ecoloxista Natureza, e varios xornalistas. Entre eles, atopábanse Manuel Rivas e o fotógrafo coruñés Xosé Castro.

<Á  tardiña  do día 15 de  setembro, case clandestinamente, partimos », indica Méndez. <Tiñan moitas ganas de  saír e marchamos  pola  nosa  conta>, apunta Anxo Vila.

Castro, que se achegou a Riveira coa intención de tomar unhas fotografías da saída, tamén subiu ao barco, <co posto>, puntualiza.

Era tal o entusiasmo, que non se botaron atrás a pesar de que momentos antes recibiron a noticia de que o Sirius sufrira unha avaría e non podería apoiar o Xurelo.

<A única esperanza sodes vós>, dicía a mensaxe que lles transmitiu  Remí  Parmentier, de Greenpeace.

Neste punto convén recapitular. O Xurelo era un barco con 20 metros de eslora e 69 toneladas de rexistro bruto, utilizado para a pesca da pescada, que faenou no banco de Marrocos e na costa galega.

<Para andar por aquí, a 40 ou 50 millas defendíase ben>, apunta Vila. <Como vas ir?,   preguntábanme non porto>, lembra cun sorriso.

Era lóxica a estrañeza dos seus compañeiros de profesión cando souberon a que se estaba preparando. Ían con doce tripulantes que non subiran nunca a un barco. Esperábanlles varios días de navegación en alta mar.

<Que movida,  dicían cando ou barco daba  bandazos>, comenta Anxo Vila.

O ambiente era de festa e os vómitos sucedéronse. <Fun o primeiro en marearme>, desvela Méndez. Só se libraron dous: Francisco García e unha xornalista do Progreso de Lugo.

A primeira cea, preparada por Ciprián, o cociñeiro, sardiñas con cachelos, foise pola borda.

Tras o cambio de plans, este episodio estivo a piques de frustrarse cando o axudante de Mariña de Riveira enviou unha mensaxe ao Xurelo cominándoo a regresar. Entón, xa se atopaba a 250 millas de Fisterra.

<A situación era moi tensa porque o patrón podería ser sancionado gravemente», expón Méndez. «Os militares aínda tiñan moito peso», agrega Vila.

Pero a repercusión mediática que alcanzara o episodio fixo que as autoridades se retractasen, advertíndolle de que, á volta, estudarían as posibles sancións. <Xa que estamos aquí, imos», resolve o ribeirense.

<Hoxe, calquera mariñeiro vai, como adoita dicirse,  cos  ollos  pechados>, di Anxo Vila. Pero hai 29 anos os barcos non contaban cos equipos de orientación actuais. O Xurelo dispoñía dun radar con alcance para 24 millas que estaba avariado e só cubría ata 12, e unhas cartas mariñas coas coordenadas da Fosa  Atántica.

<O que  máis valía era a experiencia  do patrón>, conclúe Manuel  Anxo Méndez. Vila puxo rumbo ao norte e enfilou cara á punta de Monte Louro (Muros) e Fisterra, para trazar unha diagonal desde este punto e internarse no océano coa convicción de que a Fosa estaría en fronte.

O vento estaba en calma e o barco mantivo o rumbo marcado, sen desviarse apenas do itinerario que, segundo as estimacións de Vila, levaríaos ao destino.

Era de noite e transcorreran case dous días de navegación cando espertaron ao patrón para advertirlle de que divisaran dúas luces no radar: eran os dous cargueiros holandeses en cuxa procura saíra.

Pegáronse a eles, para seguilos ao amencer cando renovaron a viaxe cara á Fosa Atlántica. Entón descubriron que estaban escoltados por unha fragata da Mariña holandesa, unha circunstancia nada estraña porque a acción, prevista inicialmente entre o Xurelo e o Sirius, non era ningún segredo.

<Puxémonos entre eles facéndolles fotos e gravando en vídeos aquelas descargas de  milleiros de barrís. A  nosa satisfacción era inmensa porque desde  terra comentábannos a enorme repercusión que tiña a protesta>, narra Manuel Anxo Méndez.

Xosé Castro sacou as súas cámaras, unha Nikon F2 e unha Mamiya, equipadas con obxectivos 100-300 milímetros, e comezou a disparar. Fíxoo durante unha hora e tivo tempo de consumir oito  carretes nunhas condicións que distaban moito de ser as ideais.

En fronte tiña os cargueiros Louise  Smiths e Kristen Smiths, con 6.800 toneladas de residuos. <A fragata púxose ao noso  carón e ao outro tiñamos un dos barcos. O noso, que era coma un cascarón, parecía que ía dar a volta>, relata.

<Non era moi recomendable estar alí>, subliña o fotógrafo. <Marchamos botando faíscas>, engade despois de precisar que podería chegarse a situar a uns 15 metros.

Aquelas fotografías que fixo un profesional, que hoxe ten 69 anos, está xubilado e vive na Coruña, foron a proba evidente de que as denuncias que realizaran os ecoloxistas non estaban asentadas nunha fantasía nin eran o froito dunha mente  enfebrecida.

<Unha bóla de neve que facía medrar a conciencia ecoloxista en Galicia e no resto de España. Eran as primeiras imaxes que se poderían ver en Europa>, recalca Manuel Anxo Méndez.

Despois, sementaron o mar de flores vermellas a modo de ofrenda nun cemiterio nuclear. Mostrando as pancartas, gritaron e cantaron o himno galego. O barómetro indicaba que a presión comezaba a baixar e podía achegarse unha tormenta. Chegara o momento de regresar. <O que tiñamos que facer xa ou fixemos>, di Anxo Vila.

Puxeron proa cara a Galicia, seguindo o itinerario da viaxe de ida, e cando o litoral de Riveira se divisaba no horizonte, a tripulación apiñábase na cuberta. Estaban entusiasmados porque a súa aventura transcendera aos principais medios de comunicación do mundo. Algo ía cambiar xa.

Varias decenas de simpatizantes esperaban en Riveira a chegada do Xurelo. Pero anticipouse a Garda Civil do mar, agardaba á entrada da ría para identificalos. <Escondín os  carretes nos calzóns», desvela Castro.

Dous anos despois, en 1983, a Organización Marítima Internacional prohibía os enterramentos no mar.

A acción do Xurelo foi determinante para que varios países deixasen de usar a Fosa Atlántica como unha entulleira, pero permanecen mergulladas 142.000 toneladas de residuos.

Nun artigo titulado <Xurelo, o barco que cambiou os mares do mundo>, o profesor e presidente da asociación cultural Altofalante, de Riveira, Luís Teira, subliña que a súa radioactividade supera o millón de curios, e o accidente da central nuclear de  Chernóbil liberou á atmosfera preto de 130.000.

Seguindo as explicacións do Consello de Seguridade Nuclear ( CSN), o anterior presidente da Xunta, Emilio Pérez Touriño, respondeu que <os valores de radiación no Atlántico son semellantes ao resto dos mares>. Pero o CSN só realiza as medicións no litoral, sen revisar a intensidade no punto onde se atopan os bidóns.

<A Fosa Atlántica debería ser  obxecto de  estudo por parte dos países que depositaron alí  milleiros de toneladas de residuos radioactivos. O perigo de que aquela contaminación  chegue a través da cadea alimentaria  aos humanos  é  moi posible porque os bidóns están sometidos a  unhas  presións fortísimas», advirte Manuel Anxo Méndez.

Anxo Vila segue sendo case un descoñecido, excepto entre os pioneiros do movemento ecoloxista en España. Con 69 anos e máis dunha década xubilado, toma a vida con calma e réstalle importancia ao acontecido.

Mentres Manuel Anxo Méndez lembra que entón Vila sempre falaba da necesidade de deixar un mundo mellor aos fillos e os netos, o expatrón expoñía a semana pasada a súa admiración <por  aqueles rapaces>, que se atreveron a subir ao barco e xogarse o tipo.

Tamén lembra con satisfacción coma o xuíz, que lle impuxo unha multa de 1.000 pesetas (seis euros) para cada tripulante que viaxara sen estar enrolado, díxolle que lle estaba agradecido polo que fixeran e aplicoulle a sanción mínima.

Meses antes de que se internaran no océano Atlántico para denunciar as verteduras, o tenente coronel Antonio Tejero protagonizara un intento de golpe de estado.

O Xurelo foi despezado no ano 2002. <Coma nós, un día tamén teremos que pasar ao  outro lado», comenta Vila.

<Eran tempos difíciles, recoñece mentres apura un descafeinado nunha cafetería situada na rúa Xeral Franco de Riveira.

(Esta reportaxe foi publicada o día 28 de febreiro do ano 2010)