Ignacio Castro Rey. Quixo imaxinala durmida. A xanela da alcoba aberta de pau a pau; as verdes ramas que se asomaban a ela; o frescor da mañá; o aroma dos álamos, das lilas e das rosas; unha cama e unha cadeira, e sobre esta o murmurante vestido da noite anterior.

Unha andoriña non fai verán, díxose, pero aquí un só bico accidental -e non precisamente na boca, en contra do que suxire a portada desta edición- cambia durante meses unha vida anódina, arrincándoa do seu tedio e a súa tristeza. Non ser ninguén aparece neste conto de Chéjov a condición para desexalo e soñalo todo, para imaxinalo todo. Como noutra versión daquela vella sentenza que algúns repetimos cen veces: “Ti quixeches un mundo, por iso telo todo e á vez non posúes nada”.

Sen amor, sen terra e sen esposa, sen carácter nin unha estratexia mínima de forza e amor propio, Riabóvich non é ninguén. E sábeo. Chéjov non deixa de pintarnos a versión moderna dunha vella historia, o mundo visto por un pobre home, próximo ás visións do idiota. Se a contorna humana e natural do noso protagonista aparece cun luxo infinito de detalles, ás veces próximos á precisión do insomnio, é debido á debilidade de Riabóvich, a unha inseguridade conxénita que o fai sensible a calquera cambio, calquera accidente. Ten graza que o home máis infeliz do mundo, e non os seus sólidos compañeiros de milicia, sexa o home bicado accidentalmente por unha muller descoñecida que se asemella á ilusión. O feito de que a ela xamais se lle vexa o rostro, nin el poida imaxinalo, podería indicar que a fortuna, como a desgraza, chega cun sentido imposible de anticipar. O ser humano é un xoguete en mans do azar, e o único que podemos facer é estar á altura das continxencias. En contra do esperado, pola súa historia pusilánime en gran parte do conto, o noso protagonista finalmente está a esa altura. Veremos como ao final se refai, ao bordo da afouteza e contrariándoo.

Soamente a lectura de El caramillo, coas súas premonicións enormemente avanzadas dunha destrución da natureza, xa nos indica que estamos nun país sorprendente, que combina a pervivencia de restos de servidume medieval cunha cultura refinada de vangarda. Grazas á estupidez sectaria da dirección cultural estadounidense, hoxe ignoramos por completo a Rusia e, o pouco que sabemos, dános medo. Pero durante moito tempo os rusos foron para Occidente, cambiando a nosa literatura e o noso teatro, unha sentimentalidade que pasa directamente á cabeza, case sen filtros. A relación dos rusos coa entropía terreal é incomparable. Rusia sempre nos inquietará aos que vivimos do outro lado do Dniéper, empeñados como estamos en que as emocións non leven o mando. O autor de El caramillo, El tío Vania, Tres hermanos e El jardín de los cerezos deléitanos hoxe cun conto clásico e á vez pouco menos que incomprensible. Para unha mente occidental de hoxe en día o primeiro que chama a atención é esta Rusia tan complexa, con terratenentes, belas señoritas ricas e bastos oficiais que deambulan entre axudantes e lacaios. Pero estamos a finais do século XIX, e Francia ou Alemaña -non digamos Inglaterra, España ou Italia- non debían de ser tan distintas en canto ás duras diferenzas de clase.

Despois, pode haber outra cuestión que hoxe non entenderemos facilmente, pero constituíu ata onte unha antiga saga. Con todos os seus crimes humanos, tamén coas súas “incursións donxoanescas polos arrabaldes”, os militares son coma todos nós, seres atormentados pola travesía dun mundo que non entenden.

O fluír das augas, os cambios das nubes no ceo son neste conto case tan incomprensibles coma os humanos. Chéjov apárvanos un pouco cunhas descricións naturais enfermizamente sensibles, cunha contorna de ríos, prados, isbas e bidueiros intensamente espiritualizados. Á vez, como bo médico rural que é, Chéjov mantén unha minuciosa atención psicolóxica ás variacións anímicas do ser humano, mulleres e homes. A anatomía é o destino, dirá despois Freud. As mulleres aparecen tamén moi espiritualizadas, case coma un símbolo da perfección que nos falta aos homes. Con excepcións, case todos eles son bastos. Elas aparecen tocadas por un halo de ingravidez ás veces insincera, coa hipocrisía propia da especie humana e sobre todo, das súas clases altas.

Agora ben, a contrafío dunha lectura apresurada deste conto, as mulleres non aparecen exactamente coma un trofeo na loita dos homes, senón máis ben coma unha ilusión inalcanzable. Desde logo, para o noso protagonista. Cando finalmente Riabóvich dálle as costas a “o seu destino” e déitase, xa sen esperar nada fóra do absurdo que é vivir, pobre, triste e anódino, é cando se alza a certa dignidade ética que parece que só é outorgada polo pesimismo. Veremos na última páxina unha versión do “fatalismo” ruso, do valor na derrota, que nos segue atormentando.

Só o setter mullereiro Lobitko, non desde logo o tenente Merzliakov e o noso protagonista, comparten o “machismo” que se supón habitual entre a soldadesca de entón. Máis ben atopamos en Riabóvich un anhelo de calor, de aromas, fogar e caricias, que supón unha idealización da muller próxima á do Quixote. Sería por certo curioso estudar as comparacións entre os rusos e a produción, en sentido amplo, do Barroco español.

O soño do pobre home, o soño de ser igual que todos, coma os demais. E isto nun mundo “perfectamente comprensible”, polo mesmo, carente de interese. É neste ermo de soidade onde un só bico ecoa ata o delirio. A diferenza doutros, o romanticismo de Chéjov toma corpo, incrústase nos xestos, nas ramas colgantes, nos cambios das nubes e a carne.

Primeiro, por mor da delicia dese bico inesperado, unha “inmensa alegría inmotivada apoderouse del”. En agosto regresa emocionado, coma se se dirixise ao seu lugar de nacemento. Despois chegou un anoitecer en que o mundo enteiro, a vida enteira parecéronlle “unha broma incomprensible e absurda”. Como non quero estragar a lectura de cada cal non direi unha palabra en canto á metamorfose final de Riabóvich, o protagonista. Só lembrar que, sen ese cambio, nada do narrado anteriormente tería tal intensidade, ese caleidoscopio de emocións rachadas. Non pasa realmente case nada, os días transcorren iguais, e con todo na alma de Riabóvich, este pobre home tímido e cargado de ombreiros, un vendaval cruza dun lado a outro, poñendo todo o mundo exterior de oficiais e soldados en sordina.