César Alen. Toda novela ten múltiples lecturas, diversos enfoques, e todos igual de lexítimos. En certo xeito, é o propio lector quen acaba dando o significado definitivo ao texto (como ben apuntou o filólogo e lingüista francés Roland Bhartes). A novela Fariña, máis que unha novela é un ensaio xornalístico, ata podería pasar por un libro de historia contemporánea. O seu autor Nacho Carretero fixo un espectacular traballo de recompilación de información. Non escatimou no seu esforzo para indagar nas hemerotecas e sobre todo nos xulgados. Non esquezamos que a maioría dos datos que enchen o libro foron publicados e son de dominio público. Por iso non entendo ese ataque frontal contra o libro.
Se algo fixo ben Nacho Carretero foi documentarse, un verdadeiro traballo detectivesco, e eu atreveríame a dicir que filolóxico. Digo filolóxico, porque a filoloxía é algo máis que o estudo da linguaxe en si mesma. A linguaxe carece de entidade se non se apoia na historia, no estudo do pasado e do presente. A este respecto o insigne Américo Castro escribía: “a filoloxía supón reconstruír os estados de civilización que xacen inertes nas páxinas dos textos”. Polo tanto nada do histórico é alleo á filoloxía. A linguaxe non é máis nin menos que a expresión dun tempo, dun momento dado na historia, enfoque que se coñece como sincronía.
No texto de Carretero apenas hai un argumento, entendido como a invención dunha trama, articulado nuns personaxes. E non o digo en detrimento da súa obra, senón para entender ou facer entender a falta de aleivosía ou de calquera atisbo de animadversión. A propia estrutura narrativa pon de manifesto a súa formulación aséptica. Non hai un protagonista. Non, son feitos contados desde un distante punto de vista indefinido. A utilización de verbos descritivos como o pretérito imperfecto denota un afastamento propio dun documentalista.

Desde ese punto de vista, o catedrático de lingua española Francisco Abad Nebod opina: “As linguas humanas non existen fóra da súa circunstancialidade concreta. A filoloxía é simplemente unha técnica de interpretación, especificamente de textos escritos vinculados a unha cultura determinada”.
É esa definición a que nos vale para situar a obra do autor galego. Trátase de plasmar a través da linguaxe unha cultura determinada. Aspectos historiográficos básicos para entender o noso tempo e a sociedade que nos tocou vivir. Deste xeito, este tipo de libros son absolutamente necesarios, imprescindibles diría eu. A maioría dos galegos sentíronse interpelados. Logo de lelo pódese entender mellor a idiosincrasía dun pobo. Multitude de resortes atávicos quedan perfectamente explicados. Por fin se descodifica a mensaxe cifrada na singularidade, a cristalización dunha forma de ser, de estar, de comportarse. Así pois, de novo Américo Castro acerta con esta definición: “A filoloxía é unha ciencia esencialmente histórica, pois nos textos encérrase a pegada dos feitos tanto materiais como morais”.
Polo tanto, prohibir un libro así é como prohibir un libro sobre os Reis Católicos, Fernando VII, Xulio César ou Hitler. Seica non entendemos mellor as atrocidades da historia unha vez postas negro sobre branco. É de obrigado didactismo reproducir os feitos históricos por moi crueis que sexan, aínda a costa de que alguén se poida sentir ofendido.
Resúltame curioso observar cantas persoas intentan parasitar unha obra exitosa. Calquera que pasase por alí crese con dereito a pedir o seu anaco de pastel. Dá igual o motivo, o porqué, o importante é chamar a atención. Uns fano por falar demasiado e outros por estar calados cando o que lle correspondía era falar. Volvemos ás vellas teorías sobre a utilidade da arte.
É natural e enriquecedor que un libro xere debate, que active opinión, pero nada máis. Unha obra de arte debe ser intocable, estar por encima do ben e do mal. Doutro xeito caemos na tentación de convertela nun arma arreboladiza. Un instrumento político e ideolóxico. Algo que doutra banda, xa advertira Platón hai séculos.

Un dos méritos do libro é a súa vocación historicista, é dicir, a historia superponse ás continxencias e arbitrariedades individuais. A verdade histórica prevalece, álzase por encima de calquera visión interesada. A magnitude dos feitos dá calafrío. A sensibilidade queda ferida porque o autor móstranos as entrañas dunha organización, cuxas ramificacións chegan ata as mesmas cloacas do Estado.
Pero como non contalo, como non describir os acontecementos que conmocionaron a sociedade da súa época. Sucesos que puxeron en pé de guerra a miles de nais que escenificaron coas súas desgarradas protestas diante do Pazo de Bayón, unha situación descontrolada para miles de adolescentes dos anos oitenta.
Acontecementos, que doutra banda, forxaron un carácter, un xeito de ser de todo un pobo, uns como actores principais e o resto da sociedade como meras comparsas. Queirámolo ou non, moitos dos nosos comportamento veñen dados por acontecementos de tal relevancia social.
A xeografía xoga un papel determinante, o clima tamén. O demais faino o diñeiro e sobre todo o poder, as ansias de poder. Grazas a estas páxinas comprobamos como unha organización deste calibre, composta na súa maior parte por simples mariñeiros puxo en xaque ao Estado todo poderoso.
Este é un libro necesario, imprescindible. Unha peza máis do complicado puzzle de que se compón a estrutura dunha sociedade. Os feitos históricos, sociais, as variables xeográficas son o substrato da filoloxía que se plasma na linguaxe. Pero non esquezamos que a linguaxe fórxana os seres humanos. Desde un enfoque diastrático, os grupos sociais que máis se caracterizaron pola utilización de xergas foron os máis marxinais por definición. Bandas criminais que pola súa natureza son proclives a desenvolver un argot (sociolectos). Códigos difíciles de descifrar para todo aquel que non pertenza ao seu círculo, e dese xeito burlar o control policial.
A forza de percutir nos usos e costumes idiomáticos, na máis arraigada tradición, as novas palabras hanse ir facendo un lugar, aínda que a maior parte das veces de xeito abrupta, violentando a linguaxe, para dar cabida a novas necesidades.
Sen ir máis lonxe, a propia palabra “fariña”, é un bo exemplo diso. Está claro para case todo o mundo o significado connotativo que esconde. E desde grazas á publicación (ou secuestro) do libro de Nacho Carretero xa forma parte do acervo lingüístico e cultural, polo menos dos galegos.