Fernando Salgado. Nos miles de publicacións que abordan a II Guerra Mundial, Lousame non conta cun só apuntamento a pé de páxina, e nos balances do Porto de Vilagarcía tampouco aparecen anotacións das saídas de barcos cargados de wolframio con destino a Alemaña. É lóxico. A España de Franco enarboraba unha neutralidade que non impediu ao exército de Adolf Hitler abastecerse nas minas situadas nun pequeno municipio da provincia da Coruña dun metal necesario para endurecer as aliaxes coas que construía o seu armamento. Era transportado por medio de embarcacións desde Taragoña (Rianxo) ata Carril (Vilagarcía), e desde este lugar trasladábase a carga aos barcos utilizados para levalo ata o seu destino final. Deste xeito, o III Reich cubriu na Ría de Arousa unha demanda que deixou de atender China, o seu anterior provedor, cando comezou o conflito bélico.
Converteuse nun metal de valor estratéxico, o seu prezo pasou de 13 pesetas o quilo a 300, e o impacto xerado pola súa explotación alcanzou unhas dimensións descomunais. O fenómeno foi similar aos xerados pola procura do ouro en California ou Alaska. «Tolearon co ouro negro», pode escoitarse entre quen foron testemuñas da febre que provocou atoparse diante dun inesperado filón de riqueza inmediata enterrado na montaña dun pobo sumido no atraso, cuxos habitantes estaban condenados á miseria ou a emigración.
Aínda que as primeiras referencias da existencia do estaño datan da Idade de Bronce, a súa extracción nas minas de San Finx de Lousame comezou en 1897 da man do inglés residente en Santander Thomas Jakes Burbury. Á fronte desta actividade mantivéronse compatriotas seus a través de distintas compañías.
No subsolo tamén abunda un metal cuxa cor negra contrasta co branco das pedras de cuarzo do que está rodeado. É o wolframio, que carecía de uso entón. As minas foron nacionalizadas en 1940, Industrias Galegas, de Barrié de la Maza, converteuse no seu propietario, e a maquinaria da morte multiplicou o seu valor. A poboación botouse ao monte. A explotación mineira, que estaba en mans do Goberno, necesitou incrementar a súa man de obra, que nunca era o bastante para dar resposta á súbita demanda.
Uns atoparon ocupación en Industrias Galegas, que chegou a dispoñer dos máis modernos medios de produción de Europa, mentres que outros buscaron o wolframio na superficie, rastrexando a chamada zona libre, ou introducíndose nas minas que quedaran abandonadas, diante da impotencia, nunhas ocasións, e a complicidade, noutras, dos vixiantes, que sempre eran insuficientes fronte á avalancha.
O son das explosións fíxose tan habitual coma o cheiro que desprendía a pólvora. A maior parte traballou legalmente, pero non por iso deixaba de aproveitarse da falta de control para roubar o mineral escondéndoo nos petos ou nos dobra dos pantalóns. Outros acudiron ás vetas que abandonaran os ingleses e seguían sen ser explotadas, e un terceiro grupo, formado por mulleres maioritariamente, realizaba a procura no chan. Esta actividade coñecíase co nome de “a roubacha”.
As ringleiras de milleiros de traballadores dirixíndose ata San Finx, cando aínda non amencera, convertéronse nunha estampa habitual. Era tal a demanda que todos os brazos non bastaron. Chegaron de municipios limítrofes. Pero a guerra pedía máis, e tamén acudiron desde Portugal e Estremadura. En plena diáspora cara a Europa e América, a poboación de Lousame pasou de 4.900 habitantes a máis de 6.500.
A Garda Civil tamén participaba no negocio, e o principio que inspiraba as súas accións era o seguinte: un buscador de wolframio non produce se está no cárcere. En coherencia con esta formulación, ningún acababa no Cuartel, aínda que moitos sufriron malleiras por negarse a entregar aos axentes unha parte do botín. Un garda, coñecido como O Marelo, causaba pánico polos seus métodos brutais, e cando os buscadores escoitaban o seu nome, fuxían despavoridos polo monte. Nunha ocasión soou un disparo e morreu unha moza de 18 anos e embarazada. O Marelo non foi o seu autor. Din que apertou o gatillo o cabo Ríos, moi afeccionado a arranxar as contas pendentes a culatazos.
Neste ambiente, un veciño de Lousame, tan pobre coma case todos, conseguiu a concesión dunha zona por parte de Industrias Galegas, que non tiña capacidade para traballala. Chegou a contratar a 300 persoas. Converteuse en millonario da noite para a mañá e perdía todo coa mesma velocidade que o gañaba. Todos coñecían polo apelido a aquel personaxe, Vilariño. Era dos que acudían con asiduidade ao Casino de Noia, unha localidade notablemente máis importante que Lousame, cuxa primeira liña telefónica fora unha prolongación da que foi instalada para dar servizo ás minas de San Finx.
Xunto a unha pista de baile de madeira atopábanse as mesas co tapete verde sobre os que se disputaban partidas que se prolongaban durante toda a noite e finalizaban co día aberto. As cartas foron a perdición de non poucos novos ricos. Practicamente arruinado e consumido polo vicio, Vilariño chegou a xogar á súa esposa. E perdeuna. O gañador non quixo cobrar a débeda, pero a súa familia aínda hoxe se avergoña do acontecido.
Manexar diñeiro era todo un acontecemento nunha sociedade rural na que o troco era o método máis utilizado para acceder aos bens máis básicos. Homes novos, desarraigamento, diñeiro por milleiros, alcol, armas, esperanza de vida reducida pola penosidade do traballo… e a prostitución. Tamén se multiplicou esta actividade, e como é habitual, ninguén admitía que as putas fosen do seu pobo. Todos apuntaban ás localidades veciñas como lugar de procedencia.
Estados Unidos e Francia lograron cortarlle a subministración de petróleo a España por mor da complicidade de Francisco Franco con Adolf Hitler, e Gran Bretaña, que se decatou da dependencia xermana, sumouse á loita por medio doutro recurso: a compra de wolframio a prezos máis altos que os que pagaban os alemáns. O Casino Noia era o punto habitual de encontro de espías dos dous países. Era o escenario doutra partida. Alí pechábanse as compras de grandes cantidades, mentres que esta tarefa, pedra a pedra, realizábana os intermediarios nas tabernas de Lousame a plena luz do día. O mineral que adquirian os nazis trasladábase desde Carril (Vilagarcía), onde hai varias décadas atopáronse varios prismáticos no monte de San Roque e que un día foron usados para controlar a saída dos barcos. O que conseguían comprar os ingleses acabou moito máis preto do lugar onde foi extraído, porque carecía de utilidade para eles, xa que daquela só se empregaba para fabricar os filamentos das lámpadas. Embarcábano en Noia e os barcos descargábano na ría, preto de Muros.
<De once anos comecei a ir á mina de Vilariño. Saía da casa ás seis da mañá, e cando chegaban os mineiros marchabamos nós. Tamén traballei á roubacha na zona libre e na entulleira. Vendía a prezo de estraperlo. Tiñámoslle moito medo ó Marelo. Pola tarde ía á escola>, lembra Josefa Romero Martínez.
<Logo empezaron a vir os gardas, pero un deles, de Rois, era amigo dunha que viña comigo e axudábanos, porque había gardas malos e bos. Nós iamos cedo, e cando viña moita xente mandábannos marchar para que non tivésemos problemas>, expón Digna Castro Cobas. Eran os primeiros tempos, pero a voz foise correndo. Nunha Galicia sen apenas infraestruturas de comunicación, a fame e o boca a boca fixeron o resto. <Empezou a vir máis e máis xente, parecía a festa de Noia. De todos os lados: Serra de Outes, Vilagarcía, Boiro. De todas partes>, agrega. Entón para desfacerse da competencia, as mulleres lousamiás empregaban un recurso infalible. Para escorrentar a xente e quedar soas, só tiñamos que dicir “que vén O Marelo!”. E marchaban todos.
Os dous testemuños foron recollidos por Maite Sobradelo, unha estudosa do tema, responsable do Centro de Interpretación situado en San Finx, cuxa construción promoveu o Concello de Lousame.
Foron catro anos de frenesí, entre 1941 e 1945. Coa fin da II Guerra Mundial, o wolframio deixou de interesar. A guerra de Corea, entre 1951 e 1953, reactivou o interese por este mineral, pero repuntou cunha intensidade notablemente inferior. Foi o canto do cisne. Como entón, a guerra segue sendo un dos negocios máis lucrativos do mundo, pero os materiais estratéxicos necesarios para a fabricación do armamento atopánse hoxe a miles de quilómetros de Lousame, e a función de provedor que se realizou desde esta localidade corresponde agora a países situados moi lonxe das súas montañas.
Quen soubo aproveitar a oportunidade aforraron diñeiro co que construíron novas vivendas, abriron negocios ou adquiriron propiedades como pisos, terreos ou embarcacións, pero a maior parte gastou de noite o que gañou durante o día, e cando finalizou o conflito bélico atopouse cos petos baleiros de novo.
Impresionante artigo, Fernando. Moi interesante e ilustrativo do que pasaba naquel tempo. Parece ser película!
Rebuscar no pasado é unha tarefa moi gratificante, por iso penso que debemos agradecer a quen garda documentos e recordos para transmitir a aqueles aos que nos gusta mergullarnos no tempo.
Unha aperta, Óscar
Non tes nada que agradecerme, Magdalena. Eu son un afortunado porque Café Barbantia me fai un oco na súa magnífica publicación e tamén por comentarios como o teu, porque nada me gusta máis que ler, escribir e viaxar.
(Penso que non vai tardar en publicarse outra entrega.)
Unha aperta dende Vilagarcía
Fernando Salgado.
Canto se aprende nesta Cafetería!!
Moi boa entrada, Fernando. Un artígo bo de verdade.
Moitas grazas e non demores moito o seguinte.
Saúdos palmeiráns.