Pilar Sampedro. O título dá voltas ao redor de dúas palabras: memoria e historia, para rematar uníndoas en memoria histórica. Trátase de falar desta nos libros de ficción dirixidos á mocidade, especialmente.
Cando falamos de memoria histórica estamos a referirnos a ese período que comprende o golpe de estado de 1936, a guerra e a posguerra, un tempo do que se acostuma falar pouco nas clases de Historia, porque estarían ao final do programa ou porque non interesa facelo. Esta, segue a ser unha época pola que pasar na punta dos pés, porque é algo non resolto nin sequera a nivel historiográfico e que continúa creando espullas. Sucede moitas veces, que o que determinada materia non resolve ha de ser acollido polo relato de ficción a través da literatura e do cine. O pasado pesa –dicía alguén– e moito máis cando é traumático; daquela, a necesidade de catarse vai unida á de situar na esfera pública ese tempo e facelo con perspectiva ética.
No caso ao que nos referimos, en Galicia, a literatura xuvenil recolle o encargo de facer o relato porque como dicía a narradora de Corredores de sombra: “A través do colexio non me chegara gran cousa, pois en todos os cursos, tanto en Historia como en Literatura, o mundo parecía rematar xusto antes de 1936 e nunca se daban os temas derradeiros dos libros”.
Na literatura de adultos (ou xeral) son moi coñecidos os títulos; por iso, quero referirme a esta e darlle algo de luz.
Reclámao a voz de Agustín Fernández Paz con dúas novelas: Corredores de sombra e Noite de voraces sombras nas que unha adolescente se ve obrigada a madurar ante o encontro co pasado, ou no relato curto “As sombras do faro” no que é un rapaz o que tropeza con esas sombras que piden xustiza. Faino, tamén, An Alfaya no relato “A muller prohibida” e na novela con perspectiva de xénero A sombra descalza, que foi premio Lazarillo e formou parte das Listas de Honra do IBBY e da White Ravens. Non podemos esquecer a achega de Manuel Rivas a través de A lingua das bolboretas ou o relato “O namorado de María” magnificamente ilustrados por Miguelanxo Prado.
Estas tres voces son unha mostra de moitas outras, como a de Neira Vilas no Ciclo do neno (especialmente en Aqueles anos do Moncho publicada en 1976) ou a de Margot Chamorro, Tempo rachado, publicada na colección Fóra de xogo que se presentaba desta maneira: “Aínda está moi viva entre nós a memoria da guerra civil, e tamén a dos longos e crueis anos de postguerra; unha época gris e amarga, sobre todo para quen tiveron que ver como os seus ideais quedaban esmagados. Ese é o tempo rachado visto a través dos ollos dunha nena nacida nunha familia de vencidos.”